Kun je een tentoonstelling over de werkkampen in de Sovjet-Unie houden in een voormalig SS-concentratiekamp? Een kamp waar tijdens de Duitse bezetting Joden en andere slachtoffers zijn opgesloten? Het gebeurt in elk geval bij het Nationaal Monument Kamp Vught. Hier is de expositie De Goelag. Terreur en willekeur in de Sovjet-Unie te zien. Er is zelfs aandacht voor Nederlandse SS’ers die na de Tweede Wereldoorlog in Russische kampen terechtkwamen.
Het is een kleine, maar indringende tentoonstelling die journalist, schrijver en russoloog Alexander Münninghoff samen met zijn jongere collega Jelle Brandt Corstius en historicus Nanci Adler van het NIOD heeft gemaakt. De vormgeving is geïnspireerd door het constructivisme van de jaren twintig, met rood geschilderde T-balken, katrollen en kettingen. Eigenlijk een stijl die meer past bij de kinderjaren van de Sovjet-Unie dan bij de periode van het stalinisme, toen het goelagsysteem op zijn ‘hoogtepunt’ was. Maar de industriële vormen laten zien waarvoor de kampgevangenen werden gebruikt: slavenarbeid.
De gevangenen of zeks bouwden de Sovjet-Unie op. Zij delfden de grondstoffen en schiepen de infrastructuur die het land op gelijke hoogte moesten brengen met Amerika. Sommige projecten hadden succes, andere waren waanzin. Zoals een spoorlijn aan de poolcirkel: tot mislukken gedoemd, maar fataal voor duizenden dwangarbeiders. In totaal lieten in de goelag 17 tot 18 miljoen mensen het leven – een kwart van alle gevangenen.
Toch was het doel van de goelag niet Vernichtung durch Arbeit, zoals het geval was in het SS-kamp Mauthausen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Officieel moesten de gevangenen boeten voor misdaden tegen de Sovjet-Unie, maar velen hadden vrijwel niets misdaan. Regio’s kregen simpelweg quota opgelegd voor het aantal gevangenen dat ze moesten leveren om de kampindustrie te laten draaien. Lachen om een grapje over de secretaris-generaal van de Communistische Partij was soms genoeg om op transport te worden gesteld. Zelfs Stalin, met al zijn paranoïde wanen, moet dat hebben beseft. De enorme sterfte lijkt dus vooral voort te komen uit onverschilligheid voor individuele levens. Waarom dure machines aanschaffen als je genoeg mensen kunt dwingen om met spaden en houwelen een kanaal van de Finse Golf naar de Witte Zee te graven?
Onder de miljoenen slachtoffers bevonden zich ook enkele duizenden Nederlanders: krijgsgevangen SS-soldaten, maar ook fellow-travelers. Dirk Schermerhorn, de broer van de latere minister-president van Nederland, speelde in de jaren dertig als ingenieur een rol bij de aanleg van de Moskouse metro. Stalin eiste een onrealistisch snelle oplevering en Schermerhorn moest vanwege technische problemen op de rem trappen. Hij werd opgepakt, ter dood veroordeeld en geëxecuteerd. Zijn vrouw Francisca belandde in een strafkamp, waar ze na acht jaar dwangarbeid stierf.
De tentoonstelling eindigt in het heden. De regering van Vladimir Poetin doet er alles aan om de herinnering aan de goelag uit te wissen. Het enige werkkamp dat tot voor kort dienstdeed als museum is onder druk van het Kremlin gesloten. Voor een waarachtig beeld van de communistische terreur in hun eigen land zullen de Russen naar Vught moeten.
Bas Kromhout is historicus en journalist
De Goelag. Terreur en willekeur in de Sovjet-Unie
Nationaal Monument Kamp Vught
Lunettenlaan 600, Vught
t/m 31 maart 2016
Di t/m vr 10-17, weekend 12-17
Info: www.nmkampvught.nl
Dit artikel is exclusief voor abonnees
