Pieter Saenredam, bekend om zijn sobere schilderijen van kerkinterieurs, legde in 1635 de binnenkant van de Alkmaarse Sint-Laurenskerk vast. Ruim zestig jaar eerder, in 1572, was de kerk protestants geworden, dus het lag voor de hand dat Saenredam een van zijn typerende, strakke schilderijen zou maken. Maar hij deed het omgekeerde: hij gaf de Laurenskerk een altaar dat er indertijd helemaal niet stond. Saenredam maakte de kerk weer een beetje katholiek – waarschijnlijk om een opdrachtgever te behagen.
Het schilderij van de Sint-Laurenskerk hangt op de tentoonstelling Vormen van verdraagzaamheid in het Catharijneconvent, als voorbeeld van de religieuze mengelmoes die de Republiek in de Gouden Eeuw was. De oorsprong van het godsdienstige allegaartje lag in de Reformatie, die op de tentoonstelling wordt verbeeld door een wandbord uit de Utrechtse Jacobskerk. Op het bord staat een tekst die oproept tot religieuze verdraagzaamheid – zo vertelt een ‘geluidsdouche’ zodra een bezoeker ervoor gaat staan. De tekst dateert van rond 1580, toen hervormer Hubert Duifhuis in de Jacobskerk preekte.
Ineens licht het wandbord op, en verschijnt een laag die onder de tekst verborgen blijkt te liggen: een oudere katholieke schildering, met paus Gregorius en een verbeelding van het heilig sacrament van de eucharistie. Het oude schilderij wordt met licht over de nieuwe letters geprojecteerd. En hoewel de voorstelling niet helemaal lekker zichtbaar is, illustreert het wandbord mooi de veranderingen tijdens de Reformatie. Door het bord over te schilderen, legt de geluidsdouche uit, verrichtte Duifhuis een symbolische daad. Hij verving de paus en het ‘katholieke bijgeloof’ door het ‘zuivere woord’.
Hoe hoog de meningsverschillen tussen katholieken en verschillende protestantse varianten konden oplopen, blijkt in de volgende hal, waar de orthodox-gereformeerden, vrijzinniger remonstranten, lutheranen, wederdopers en katholieken ieder hun eigen hoekje hebben, waar óók de stemmen van hun tegenstanders tekeergaan.
Het idee achter die stemmen is aardig, want de religieuze debatten konden in de decennia rond 1600 ongemeen fel zijn. Maar in de praktijk is de kakofonie iets té goed nagebootst. Terwijl de bezoeker leest over de contraremonstranten en hun predestinatieleer, fulmineert hun tegenstander Johannes Uyttenbogaert al in zijn oren dat het allemaal anders zit. Zo blijven over alle geloven in de zaal vooral de bijtende woorden van hun critici hangen.
Ondanks alle hatelijkheid wisten de inwoners van de Republiek naast elkaar, en vaak ook door elkaar te leven. Een groot deel van de tentoonstelling laat zien hoe ze al polderend en gedogend tot een ‘omgangsoecumene’ kwamen, waarin steile calvinisten naast katholieken konden leven en zelfs naast radicalen als Spinoza – ook al deed dat soms pijn.
Daarom hangt op de tentoonstelling het anonieme schilderij De Vrede maant de kerken tot verdraagzaamheid, waarop een man aan tafel zit die sterk doet denken aan Johannes Calvijn. Lichtende kaders die over het schilderij glijden, sturen de blik van de bezoeker naar een sinaasappel in de hand van de calvinist – een symbool voor de band tussen calvinisten en Oranjes, zo legt een stem uit.
De calvinist probeert het fruit in een soeppot te deponeren van de pauselijk geklede man naast hem. Maar volgens een tekst boven zijn hoofd wil die liever zijn Spaanse kok terug – de oude katholieke landsheer Filips II of een opvolger. Intussen probeert een lookalike van Luther harmonie in het geheel te brengen door op zijn luit te spelen, terwijl een wederdoper de anderen van een afstandje gadeslaat. Het tekent de religieuze verhoudingen, waarin gereformeerden iets dominanter waren dan de rest, maar altijd de invloed van andere geloven moesten dulden.
Vormen van verdraagzaamheid. Religieuze (in)tolerantie in de Gouden Eeuw
Museum Catharijneconvent
Tot en met 5 januari 2014
Lange Nieuwstraat 38, Utrecht
Open: di-vr 10-17 uur, za-zo 11-17 uur. Info: 030-231 38 35 of www.catherijneconvent.nl
Dit artikel is exclusief voor abonnees
