Eén foto in het bijzonder blijft je bij. Die toont vijf meisjes van een jaar of negen, tien die jutezakken naaien. Vijfentwintig per dag, meldt het bijschrift. Ze werken zoet door en hebben ronde kindergezichtjes. Zo te zien zijn het de jongste arbeidstertjes op deze tentoonstelling. De foto hangt op de expositie Jan Marijnissen & de Meisjes van de fabriek in het nieuwe museum TwentseWelle in Enschede. De voormalige leider van de SP richtte een van de twee zalen in, en drukte ook verder zijn stempel op de expositie.
Een andere foto toont meisjes in de chocoladefabriek, met gerimpelde katoenen mutsen op hun hoofden. Elke arbeidster heeft een muurtje van repen in zilverpapier naast zich. De jongsten – vanaf dertien jaar – doen binnenverpakkingen. De snelsten mogen door naar de afdeling Buitenverpakkingen – de papieren wikkels –, waar de oudere meisjes werken. Dan zijn er nog meisjes die flessendoppen lakken en koekjes opspuiten.
Waarom er juist zoveel meisjes op de foto’s staan is niet helemaal duidelijk. Het is waarschijnlijk wel de enige verklaring voor de titel, want de expositie gaat eigenlijk over fabriekswerk in het algemeen. Wellicht komt het grote aantal meisjes gewoon door de voorkeur van één fotograaf, Jan Daniël Filarski. Ongeveer de helft van de foto’s is van hem.
Als inspecteur bij de Arbeidsinspectie vereeuwigde hij rond 1919 fabriekswerk. Zijn foto’s benadrukken niet de hardheid daarvan, maar de kwetsbare schoonheid van de jonge arbeiders tussen hun attributen. Op één ervan staat een blond meisje van een jaar of veertien. Ze leunt opzij en knipt met een grote schaar ondergoed uit wit katoen.
De overige foto’s zijn ook gemaakt door inspecteurs van de Arbeidsinspectie, tussen 1900 en 1950. Deze foto’s zijn niet poëtisch, maar zakelijk. Die over beroepsaandoeningen zijn zelfs akelig – de misvormingen waar glasblazers onder gebukt gingen waren schokkend. Ook de onderschriften tonen de harde kant van het arbeidersleven. Hier staat informatie over de hoeveelheid werk die verzet werd en over salarissen en werktijden. ‘Van zeven tot twaalf en van twee tot zeven, vijfenhalve dag in de week’ was gangbaar voor tieners in een sigarenfabriek.
Marijnissen mag de foto’s duiden. Al meteen bij binnenkomst hoor je zijn vertrouwenwekkende stem vanuit de introductievideo, en die begeleidt je hele bezoek – de video alleen opstarten als er iemand binnenkomt zou beter zijn. Jan vertelt over zijn verleden in de fabriek: ‘Ik heb tien jaar ervaring, als ijsinpakker, worstophanger – ja, van Hema-worsten – en als constructiebankwerker.’ Geestdodend was het vaak. ‘Als worstophanger sta je de hele dag op één tegel.’
Voor de bezoeker heeft hij een duidelijke boodschap: fabriekswerk is zwaar, ongezond en eentonig. Gelukkig hebben we ons er grotendeels aan ontworsteld, en hebben de fabriekswerkers van vroeger allerlei verworvenheden voor ons veroverd, zoals de veertigurige werkweek en een minimumaantal vakantiedagen, waarop we zuinig moeten zijn.
Voor de volgende zaal koos Marijnissen objecten uit het depot. Een groot deel van deze voorwerpen ondersteunt zijn stelling over het zware fabriekswerk. Er zijn affiches met waarschuwingen om zoutzuur voorzichtig te schenken en allerlei andere vermaningen. Ook hangen er vakbondsaffiches en stakingsoproepen.
De rest van de voorwerpen is simpelweg verzameld rond het thema ‘Twentse fabrieken van vroeger’. Hier hangen tekeningen van fabrieken, drukpersen, prikklokken en diploma’s voor veertig jaar trouwe dienst. Dit deel oogt wat willekeurig en mist achtergrondinformatie. Zo staan grote tonnen met katoen onder het bordje ‘Kinderarbeid’. Waarom juist daar?
Het is daarom jammer dat TwentseWelle er niet eenduidig voor gekozen heeft om Marijnissens stelling als rode draad te nemen voor de expositie. De makers hadden die verder kunnen adstrueren met feiten en cijfers over de ontwikkeling van werken in de fabriek, of met andere ervaringsverhalen dan die van de SP-voorman.
Nu blijft het verhaal wat dun. Al met al is dit echter een sympathieke kleine tentoonstelling met mooie foto’s. Ook de buurt eromheen, Roombeek, maakt een tocht naar Enschede de moeite waard, want dat is de wijk die verwoest werd door de vuurwerkramp en inmiddels met veel zorg is herbouwd.
Jan Marijnissen & de Meisjes van de fabriek. Tot en met 13 september. TwentseWelle, Het Rozendaal 11, Enschede. Open: di-zo 11-17 uur. Info 053- 48 07 680 of www.twentsewelle.nl.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
