Museum Het Valkhof trekt zich niets aan van de heersende Gouden Eeuw-manie en heeft een tentoonstelling gemaakt over een tijd die vaak als gezapig en weinig inspirerend wordt gezien: de achttiende eeuw. Uit de plooi. De 18de eeuw in beweging heet de expositie. Dat is letterlijk te nemen, want de stijve plooien in de japonnen en pakken maken in de loop van de eeuw plaats voor meer comfortabele kleding.
De titel is ook figuurlijk bedoeld, want de achttiende eeuw is de tijd van ontplooiing in zowel politiek als maatschappelijk opzicht. En in Gelderland botste het heftig tussen regentenfamilies (de ‘oude’ en ‘nieuwe plooien’) in een conflict dat de naam ‘Gelderse Plooierijen’ heeft gekregen.
In stijl gedrapeerde diepblauwe gordijnen geven toegang tot de eerste zaal van de tentoonstelling. Blikvangers hier zijn weelderige japonnen en herenkostuums. De kostbare stoffen zijn uitbundig versierd en van zware kwaliteit. Een wand is voorzien van een portrettengalerij. De hoge ambtenaren, regenten en aristocraten en hun vrouwen met diepe decolletés stralen stuk voor stuk zelfbewustzijn en elegantie uit. Ze zijn getooid met hoge pruiken. Nog wel. Want wanneer de economische situatie minder rooskleurig wordt, daalt de hoogte van de pruik, vermeldt een tekstbordje.
De volledige achterwand is gevuld met een filmprojectie van een achttiende-eeuws gezelschap. Ze zitten in een rijk gedecoreerde zaal duidelijk ergens op te wachten en kijken de bezoeker verwachtingsvol aan. Af en toe verschuiven ze of wapperen met hun waaier. Het heeft een verfrissend effect: wie bekijkt hier wie?
De tentoonstelling geeft veel inzicht in het huiselijke leven van de Nederlandse elite. We zien een handige wijnkoeler, kinderkleertjes, toiletgerei en spelletjes als Het Nieuw en Vermaeckelyck Ghansespel.
Er is niet alleen aandacht voor uiterlijk vertoon en het dagelijks leven. In de achttiende eeuw dringt de Verlichting in Nederland door. Een abstract begrip, maar het is de tentoonstellingsmakers gelukt concreet te maken hoe de samenleving veranderde. Er is gekozen voor aparte vitrines met titels als ‘Genootschappen’, ‘Religie en tolerantie’, ‘Wetenschap’ en ‘Economie’, telkens begeleid door een informatieve tekst.
De vitrines tonen kleine, zelfs wat onbeduidende objecten, maar dat is juist hun kracht. Het zijn voorwerpen uit het alledaagse leven, waardoor je als bezoeker dicht bij dat achttiende-eeuwse leven komt. Bijvoorbeeld een ‘Reglement der Societyt tot Nymegen’ uit 1760, of een lidmaatschapsdiploma van het Genootschap Voorbeelden Trekken, uit 1794.
Met dat bewijs kon de eigenaar zich introduceren bij andere vaderlandslievende genootschappen. Ook mooi is een prent van een familie aan de eettafel, waar vader een elektriseermachine bedient. Wat opvalt is de grote nieuwsgierigheid en de ingespannen zoektocht naar structuren en systemen.
De talrijke schilderijen van welvarende families stralen sereniteit uit. Groot is dan ook het contrast met de laatste zaal, waar de politieke ontwikkelingen aan bod komen. De vredige families blijken in hevige onderlinge strijd te zijn verwikkeld.
De eeuw begint met name in het oosten van het land erg roerig. Tegenstanders van stadhouder Willem III grijpen na zijn dood hun kans om af te rekenen met de Oranje-gezinde oude regentenfamilies en betrekken de burgerij bij hun conflict. De aristocratische rust wordt al snel weer hersteld, ten koste van burgerlijke invloed.
Voor sommige bezoekers gaan de politieke ontwikkelingen wel erg snel en ze vragen zich hardop af hoe het nou zit – ‘De oude adel was toch juist vóór de stadhouder?’ Willem IV en V komen in rap tempo voorbij, en in grove lijnen wordt de opkomst van de patriotten en het ontstaan van de Bataafse Republiek geschetst. Er gebeurde toch best veel in de achttiende eeuw, blijkt maar weer.
Al die politieke ontwikkelingen hadden wat meer ruimte kunnen krijgen, maar dat is dan ook de enige aanmerking op deze zorgvuldig samengestelde en leerzame tentoonstelling.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
