Stuwdammen opgeblazen met ‘stuiterbom’

Op 6 juni verwoestte een ontploffing een deel van de Kachovka-stuwdam in Oekraïne. Vermoedelijk bliezen de Russen de dam op om het Oekraïense tegenoffensief te vertragen. In de Tweede Wereldoorlog probeerden de geallieerden de Duitsers te dwarsbomen door dammen in het Ruhrgebied te vernietigen. Het succes van de Dambusters Raid hing af van speciaal ontworpen stuiterende bommen.

In de nacht van 16 op 17 mei 1943 vlogen negentien zware Lancaster-bommenwerpers van no. 617 Squadron RAF Bomber Command naar het Ruhrgebied om daar de Möhnedam, Ederdam en Sorpedam te vernietigen. Operation Chastise, die beter bekend staat als de Dambusters Raid, was begonnen.

Meer historische context bij het nieuws? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Het opblazen van de Duitse dammen was volgens de Britten om meerdere redenen belangrijk. Ten eerste leverden de waterkrachtcentrales stroom voor steden en industrie in het Ruhrgebied. Ten tweede waren de dammen nodig om de waterreservoirs gevuld te houden; zonder gevulde reservoirs waren kanalen niet te bevaren en zou er een tekort aan drinkwater ontstaan. Dat de dorpjes in de riviervalleien slachtoffer zouden worden van een vloedgolf, werd door de Britten voor lief genomen.

De RAF wist dat het geen gemakkelijke operatie zou worden. De dammen konden niet worden opgeblazen met een torpedo vanuit het water, omdat de Duitsers speciale netten hadden ontworpen om torpedo’s tegen te houden. Ingenieur en uitvinder Barnes Wallis bedacht een oplossing. Hij ontwierp een speciale bom met de codenaam Upkeep, die als een steentje (maar dan van ongeveer 4000 kilo) over het wateroppervlak van de dammen zou stuiteren, om vervolgens tegen de wand van de dam naar beneden te zakken en daar te ontploffen. Eenmaal onder water zou de kracht van de explosie versterkt worden, en de dam breken.

De negentien bommenwerpers werden in drie groepen verdeeld, die elk een andere aanvliegroute kregen om de kans op succes te vergroten. De eerste groep van vijf Lancasters had de meeste pech: slechts één van de vliegtuigen wist Duitsland te bereiken. Om de Duitse radars te vermijden vloog het eskader op 30 meter hoogte, en dat zorgde al voor problemen nog voor de Europese kust bereikt was. Piloot Geoff Rice vloog te laag en verloor zijn bom in het zeewater, waarna hij terug moest keren naar Engeland. Zijn collega Byers werd neergehaald door luchtafweergeschut en stortte neer in de Waddenzee. Een van de andere piloten had zelfs de pech een elektriciteitsmast te raken.

Naast de Duitse luchtafweer waren ook het landschap en het weer hindernissen. De Sorpedam was omringd door zo veel heuvels, dat de Upkeep-bommen niet over het water gelanceerd konden worden, maar langs de damwand moesten worden gedropt. De Sorpedam werd uiteindelijk wel beschadigd, maar niet verwoest. Bij de Ederdam hing er zo’n dichte mist dat er zeven bombardeerpogingen werden afgebroken voordat de dam werd verwoest. Bij de Möhnedam beschadigde de Duitse luchtafweer meerdere Lancasters, maar ook het vernietigen van dat bouwwerk lukte uiteindelijk.

Van de 133 bemanningsleden van de Lancasters overleden er 53, waarvan sommigen pas op de terugweg. De overlevenden werden op 22 juni 1943 in Buckingham Palace geëerd met medailles, en in 1955 werd er een film over de operatie uitgebracht: The Dam Busters. Maar de gevolgen voor de inwoners van het Ruhrgebied waren minder rooskleurig. Ongeveer 1600 mensen kwamen om het leven door de overstromingen, waaronder krijgsgevangenen en dwangarbeiders.

De staalproductie in het Ruhrgebied nam af door de dambreuken, en er was twee weken lang een serieus gebrek aan stroom in de fabrieken en woningen rondom de dammen. Maar binnen vijf maanden waren de dammen alweer hersteld. Het gebied had weer water- en stroomvoorziening, mede door de massale inzet van dwangarbeiders, krijgsgevangenen en leden van de Hitlerjugend.

Volgens historicus James Holland geeft de snelheid van de reparatie aan hoe belangrijk de dammen waren voor de Duitsers. Door de reparatie werden er mankracht en middelen ingezet die anders naar de bouw van de Atlantikwall waren gegaan, en de steenkoolproductie in Duitsland daalde aanzienlijk door de Britse aanval. Bovendien noemde rijksminister Albert Speer Operation Chastise een catastrofe die maanden duurde, maar wel eentje die erger had kunnen zijn als de RAF de dammen was blijven bombarderen om de herstelwerkzaamheden te onderbreken.

Eén ding is zeker: de Dambusters Raid had grote waarde als propagandamateriaal voor de Britse bevolking. En als laatste erfenis hadden Operation Chastise en de verfilming daarvan invloed op een van de meest succesvolle sciencefiction-reeksen ooit. Wie goed naar Star Wars (1977) kijkt, zal zien dat een groot deel van de shots en dialogen bijna direct zijn overgeheveld uit The Dam Busters.