Was het werkelijk Willem Bilderdijk? Dat vroeg het Bilderdijk-museum zich in 1934 af na aanschaf van dit miniatuurportret. De gelijkenis met andere afbeeldingen van de dichter, advocaat en geleerde was gering. Maar het vogeltje aan het witte lint wees toch echt op Bilderdijk. Hij was namelijk de enige drager van de Orde van de Zwaan.
Het portret werd omstreeks 1798 gemaakt. Na de Bataafse Revolutie weigerde Bilderdijk de eed op de nieuwe regering af te leggen. Daarom werd de prinsgezinde advocaat, die naam maakte met de verdediging van de volksvrouw Kaat Mossel, aanstookster van orangistische straatrelletjes, verbannen uit de Republiek. Via Groningen en Hamburg trok hij naar Londen en Brunswijk. Zijn vrouw, met wie hij leefde in een uiterst ongelukkig huwelijk, liet hij achter met twee kinderen en torenhoge schulden.
In Londen vond Bilderdijk een nieuwe liefde: de twintig jaar jongere Catharina Schweickhardt. Toen haar ouders de romance ontdekten en elk contact verboden, smeedden zij een listig plan. Afzonderlijk van elkaar reisden ze in de zomer van 1797 naar Duitsland. Samenleven was ook daar onmogelijk, omdat Bilderdijk nog niet gescheiden was, maar dat stond de verwekking van drie kinderen niet in de weg.
Catharina vestigde zich in Hildesheim, acht uren gaans van Brunswijk, waar Bilderdijk haar regelmatig opzocht. Het medaillon droeg Catharina op haar lichaam, om haar geliefde tijdens zijn afwezigheid dicht bij haar te hebben. ‘Voor my, die eindelooze dagen een worm aan ’t kwijnend hart voel knagen,/ Wanneer ’t, door zuchten overkropt, voor ’t naadrend afscheidsuur moet schrikken,’ dichtte de ongelukkige Catharina na het zoveelste afscheid.
Bilderdijk installeerde zijn minnares als mevrouw Van Heusden. Zelf gebruikte hij de naam Teisterbant. Beide verwezen naar Bilderdijks vermeende adellijke afstamming. De dichter meende rechten te hebben op het graafschap Teisterbant en de baronie van Heusden. Hij zou verwant zijn aan de graven van Kleef, Holland, Egmond en Nassau, en zijn familie zou zelfs afstammen van de Byzantijnse keizers.
Deze grotendeels gefantaseerde genealogie speelde een belangrijke rol in Bilderdijks leven en werk. Vooral zijn afstamming van de legendarische zwaanridder Elius van Grail sprak tot de verbeelding; zelfs Jacob Grimm toonde er interesse in. In 1786 bezong Bilderdijk zijn stamboom in het dichtwerk Elius, een ‘romance in zeven zangen’. Hierin redt een onbekende ridder, wiens bootje wordt getrokken door een zwaan, een bedreigde jonkvrouw. Zij huwt hem, maar belooft nooit naar zijn naam te informeren. Als ze dat toch doet, moet hij haar verlaten. Deze middeleeuwse sage geniet vooral bekendheid door Richard Wagners opera Lohengrin.
Bilderdijk vernoemde zijn eerste zoontje naar de ridder en in zijn (zelfbedachte) wapen nam hij een zwaan op. Dagelijks droeg hij zijn Orde van de Zwaan. Die ging volgens hem terug op de heren van Heusden. Als hoofd van de familie moest Bilderdijk nieuwe Ridders van de Zwaan benoemen, schreef hij aan zijn vriend Johannes Kinker. Die glimlachte om zoveel afstammingswaan.
Volgens Annie Romein construeerde Bilderdijk, die zij karakteriseerde als ‘gefnuikt genie’, met behulp van het woord zijn eigen werkelijkheid. Zelf meende hij dat hij ‘zich bewoog in een wereld, gescheiden van de dagelijksche en gewone door een klove’. Hij creëerde een ‘poëtische familiegeschiedenis’ waarin, in Bilderdijks woorden, ‘de Dichtkunst Waarheid is, de Waarheid Poëzie’. Zijn adellijke titels, zijn wapenschild en de Orde van de Zwaan moesten, aldus L.F.W. Adriaenssen, die de Bilderdijk-genealogie onderzocht, de mythe verbinden met de werkelijkheid.
