Poetins regering is niet het eerste autoritaire regime dat wordt verdacht van het vermoorden van een dissident in gevangenschap. In 1977 werd de Zuid-Afrikaanse anti-apartheidsactivist Steve Biko dood aangetroffen in zijn cel.
Steve Biko werd op 17 Augustus 1977 aangehouden omdat hij zich niet aan zijn huisarrest hield. Politieagenten in Port Elisabeth verhoorden en mishandelden hem urenlang. Daarbij liep hij een hersenbloeding op. Pas na enkele weken, op 11 september, besloten de autoriteiten iets aan zijn verwondingen te doen. Biko werd naakt en geboeid in de achterbak van een Land Rover gestopt, die vervolgens zo’n 1200 kilometer door de brandende zon naar het gevangenisziekenhuis in Pretoria reed.
Meer historische context bij het nieuws? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Een dag later werd Biko dood aangetroffen op de vloer van zijn cel. Hij was overleden aan hersenletsel. De Zuid-Afrikaanse overheid ontkende dat zijn dood het gevolg was van de mishandelingen door de politieagenten, en beweerde dat Biko was gestorven aan een hongerstaking. Pas na het afschaffen van het apartheidssysteem bekenden vijf agenten schuld.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Black Consciousness
Biko werd in 1946 geboren in King Williamstown in Zuid-Afrika en groeide op onder het apartheidsregime. Als kind zag hij dat zwarte mensen niet mochten stemmen, in aparte wijken moesten wonen en minder goed betaalde banen kregen. Zelf kwam hij uit een arm gezin. Zijn vader was politieagent en zijn moeder werkte als een hulp bij witte huishoudens. De slechte werkomstandigheden van zijn moeder zorgde ervoor dat Biko politiek actief werd. Toen hij geneeskunde ging studeren aan de Universiteit van Natal, sloot hij zich aan bij de National Union of South African Students (NUSAS), een studentenorganisatie die zich verzette tegen het apartheidsregime.
Maar Biko raakte al snel ontstemd over de NUSAS, omdat de organisatie werd bestuurd door witte liberalen in plaats van zwarte studenten. Hoe goed hun intenties ook waren, zij zouden nooit volledig kunnen begrijpen hoezeer de zwarte bevolking door het apartheidssysteem geraakt werd. Biko beschuldigde hen van paternalisme en schreef dat ‘we tot de pijnlijke conclusie moeten komen dat de witte liberaal alleen zijn eigen geweten wil sussen, of zich alleen maar wil identificeren met de zwarte bevolking zolang dit de banden met zijn eigen kleur niet verbreekt.’
Toen de NUSAS zwarte studenten steeds vaker buitensloot door conferenties en feesten te organiseren op locaties die ontoegankelijk waren voor zwarte Zuid-Afrikanen, was de maat vol. Biko kwam tot de conclusie dat zwarte studenten zich onafhankelijk moesten gaan organiseren. Samen met zwarte medestudenten richtte hij in 1968 de South African Students’ Organisation (SASO) op, een organisatie waar alleen zwarte Afrikanen, bruine mensen (‘kleurlingen’) en mensen met een Indiase achtergrond lid van mochten zijn.
Biko liet zich inspireren door de Black Power-beweging in de Verenigde Staten en creëerde een eigen vergelijkbare ideologie: Black Consciousness. Hij benadrukte dat de psychologische en culturele schade die slavernij, kolonialisme en racisme hadden aangericht, moest worden hersteld. Het apartheidsregime had een minderwaardigheidscomplex gecreëerd bij de zwarte Zuid-Afrikanen, schreef Biko. ‘Zwart is niet een kleur; Zwart is een ervaring. Als je onderdrukt wordt, ben je Zwart.’
De psychologische en culturele schade die slavernij, kolonialisme en racisme hadden aangericht, moest worden hersteld
De Black Consciousness-beweging wilde dit minderwaardigheidscomplex tegengaan door de Afrikaanse cultuur te promoten en de zwarte gemeenschapszin te versterken. Zijn organisatie moest ‘Zwart’ opnieuw definiëren: niet als raciale term, maar als een positieve, verenigende identiteit. Maar het doel van de Black Consciousness-beweging was niet slechts het bestrijden van apartheid. De beweging promootte ook het socialisme en algemeen kiesrecht. Zo hoopte Biko Zuid-Afrika te transformeren in een niet-raciale samenleving waarin alle etnische groeperingen vreedzaam samenleefden in een ‘gemeenschappelijke cultuur’.
In 1972 richtte Biko de Black People’s Convention (BPC) op om de Black Consciousness-ideologie onder de Zuid-Afrikaanse bevolking te verspreiden. Dit viel niet goed bij het witte regime. In een poging hem de mond te snoeren, legde zij Biko in 1973 huisarrest op. Hij mocht King Williamstown niet uit, niet in het openbaar spreken en geen lid zijn van politieke organisaties. De media mochten hem niet meer citeren. Gedurende deze jaren werd Biko regelmatig bedreigd. Zo kreeg hij anonieme telefoontjes en werd er op zijn huis geschoten. Ook werd hij vier keer opgepakt door de Zuid-Afrikaanse veiligheidsdienst.
De laatste keer, op 17 Augustus 1977, omdat hij zijn huisarrest brak. Hij had zich in een auto naar Kaapstad laten rijden in een poging af te spreken met revolutionair Neville Alexander, de leider van de Non-European Unity Movement. Op de terugweg hielden politieagenten hem tegen bij een wegblokkade. Nog geen maand na zijn arrestatie was Biko dood. Vermoord door de agenten van het apartheidsregime.
‘De vonk die een veldbrand aanstak’
Biko werd op 25 september 1977 begraven in zijn geboortestad; een plechtigheid die door 20.000 mensen werd bezocht. Zijn kist was versierd met tekeningen van het Afrikaanse continent, een gebalde zwarte vuist en de uitspraak One Azania, One Nation. Azania was de naam die Zuid-Afrika volgens activisten moest overnemen na de afschaffing van de apartheid. De Zuid-Afrikaanse overheid probeerde de omstandigheden rond de dood van Biko zoveel mogelijk onder het tapijt te vegen en verbood boeken over zijn leven en ideeën.
Maar het apartheidsregime kon een reactie vanuit de bevolking niet voorkomen. In verschillende Zuid-Afrikaanse steden braken demonstraties uit. Nelson Mandela noemde de gestorven dissident daarom ‘de vonk die een veldbrand in heel Zuid-Afrika aanstak.’ De Engelse zanger Peter Gabriel nam dat idee over in zijn beroemde protestlied Biko: ‘When I try to sleep at night, I can only dream in red. The outside world is black and white, with only one colour dead. […] You can blow out a candle, but you can’t blow out a fire. Once the flames begin to catch, the wind will blow it higher.’
Openingsafbeelding: Monument voor Steve Biko in Londen. Bron: Wikimedia Commons/Bfluff.
