Home Sonderweg

Sonderweg

  • Gepubliceerd op: 10 feb 2004
  • Update 07 apr 2020
  • Auteur:
    Willem Melching

Norbert Elias (1897-1990) had een wonderlijk leven. Hij werd geboren in Breslau en vestigde zich na zijn vlucht uit nazi-Duitsland in Engeland. Pas vanaf zijn zeventigste kwam er echt vaart in zijn carrière. Inmiddels behoort zijn magnum opus Über den Prozeß der Zivilisation (1939) tot de klassiekers van de twintigste-eeuwse wetenschap. Zijn uiteindelijke faam is in grote mate te danken aan de Amsterdamse socioloog Joop Goudsblom, momenteel redacteur van een serie voortreffelijk vertaalde en geannoteerde werken van Elias. In Studies over de Duitsers staat een aantal stukken over het negentiende- en twintigste-eeuwse Duitsland, geschreven tussen 1960 en 1980.


Elias presenteert het negentiende-eeuwse Duitsland in alle clichés van de Untertanengesellschaft, de gemilitariseerde samenleving waarin keizer en leger de baas waren. De Sonderweg, het idee dat Duitsland zich anders ontwikkelde dan ‘normale landen’ zoals Frankrijk en Engeland, is in deze visie niet meer dan een Autobahn richting catastrofe en Auschwitz. Dit idee is inmiddels achterhaald; al tientallen jaren verschijnen er historische werken waaruit blijkt dat het negentiende-eeuwse Duitsland ook een moderne en dynamische kant had.
Uit de bundel blijkt dat niets zo snel veroudert als de reacties van wetenschappers op actuele politiek. Zo sluiten de stukken over het West-Duitse terrorisme naadloos aan bij de destijds modieuze opvatting dat de Bondsrepubliek op weg was naar de burgeroorlog en het geweld van de Rote Armee Fraktion aan zichzelf te wijten had. Blijkbaar was het Elias ontgaan dat het opofferen van de door RAF-terroristen ontvoerde Hanns-Martin Schleyer, in de herfst van 1977, juist duidelijk maakte dat de Bondsrepubliek een solide rechtsstaat was.
De hoofdthese van Elias is dat de beschaving zich ontwikkelt dankzij steeds verdergaande zelfbeheersing. Maar dan is het moeilijk uit te leggen hoe een beschaafde samenleving een industriële genocide kan voortbrengen. In zijn verslag van het proces-Eichmann gaat Elias de discussie met zichzelf aan. Zijn verklaring dat de civilisatie tijdelijk was ingestort, lijkt weinig steekhoudend. Het treurige was namelijk dat civilisatie en genocide juist wél samen bleken te gaan. Alleen een hoogontwikkelde samenleving kan een bureaucratisch-industriële vervolging organiseren. 

Willem Melching is verbonden aan de Universiteit van Amsterdam en is gespecialiseerd in de geschiedenis van Duitsland.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Nieuwste berichten

Hongaars protest tegen de dam
Hongaars protest tegen de dam
Artikel

Hongaren gingen pas de straat op toen de Donau gevaar liep

Ondanks groeiende onvrede over het communistische systeem keken Hongaren in de jaren tachtig wel uit om in het openbaar kritiek te uiten. Pas toen de bouw van een waterkrachtcentrale de Donau bedreigde, kwam de bevolking in opstand.  In de jaren vijftig hadden Hongarije en Tsjecho-Slowakije het plan opgevat om een gigantische waterkrachtcentrale met dammen te...

Lees meer
Het zilvermeer in Bitterfeld is vervuild
Het zilvermeer in Bitterfeld is vervuild
Artikel

Oost-Duitsers reageerden geschokt op tv-beelden van smerige fabrieksstad

In de DDR was het anticommunistische verzet van de kerk nauw verbonden met de opkomst van de milieubeweging. Een heimelijk gefilmde televisiedocumentaire over een vieze fabrieksstad zette het Oost-Duitse milieuactivisme in één klap op de kaart.  Het grote publiek leerde de Oost-Duitse milieubeweging kennen toen in september 1988 de televisiedocumentaire Bitteres aus Bitterfeld op de...

Lees meer
Bulgaars protest tegen de milieuvervuiling in Ruse
Bulgaars protest tegen de milieuvervuiling in Ruse
Artikel

‘Geef ons schone lucht!’, scandeerden honderden boze Bulgaren

In Bulgarije was de milieubeweging de eerste protestbeweging die burgers tegen het communisme wist te mobiliseren. Moeders kwamen in opstand nadat hun kinderen flauwvielen door overwaaiende fabrieksgassen.  Op het centrale plein van het Bulgaarse provinciestadje Roese, niet ver van de Roemeense grens, stond op 23 september 1987 een groep jonge kinderen te wachten op hun...

Lees meer
Poolse demonstranten in 1980
Poolse demonstranten in 1980
Artikel

Kernramp gaf Poolse milieuactivisten een enorme populariteitsboost

De nucleaire ramp in Tsjernobyl bracht een kentering teweeg in Polen, waar al jaren een protestbeweging tegen het communistische regime sluimerde. Doordat het Sovjet-regime de ramp onder het tapijt wilde schuiven, verbeterde de reputatie van Poolse milieuactivisten. Hun verzet gaf ook andere Poolse protestbewegingen nieuw elan.   In 1980 was de vakbond c opgericht door havenarbeiders...

Lees meer