Norbert Elias (1897-1990) had een wonderlijk leven. Hij werd geboren in Breslau en vestigde zich na zijn vlucht uit nazi-Duitsland in Engeland. Pas vanaf zijn zeventigste kwam er echt vaart in zijn carrière. Inmiddels behoort zijn magnum opus Über den Prozeß der Zivilisation (1939) tot de klassiekers van de twintigste-eeuwse wetenschap. Zijn uiteindelijke faam is in grote mate te danken aan de Amsterdamse socioloog Joop Goudsblom, momenteel redacteur van een serie voortreffelijk vertaalde en geannoteerde werken van Elias. In Studies over de Duitsers staat een aantal stukken over het negentiende- en twintigste-eeuwse Duitsland, geschreven tussen 1960 en 1980.
Elias presenteert het negentiende-eeuwse Duitsland in alle clichés van de Untertanengesellschaft, de gemilitariseerde samenleving waarin keizer en leger de baas waren. De Sonderweg, het idee dat Duitsland zich anders ontwikkelde dan ‘normale landen’ zoals Frankrijk en Engeland, is in deze visie niet meer dan een Autobahn richting catastrofe en Auschwitz. Dit idee is inmiddels achterhaald; al tientallen jaren verschijnen er historische werken waaruit blijkt dat het negentiende-eeuwse Duitsland ook een moderne en dynamische kant had.
Uit de bundel blijkt dat niets zo snel veroudert als de reacties van wetenschappers op actuele politiek. Zo sluiten de stukken over het West-Duitse terrorisme naadloos aan bij de destijds modieuze opvatting dat de Bondsrepubliek op weg was naar de burgeroorlog en het geweld van de Rote Armee Fraktion aan zichzelf te wijten had. Blijkbaar was het Elias ontgaan dat het opofferen van de door RAF-terroristen ontvoerde Hanns-Martin Schleyer, in de herfst van 1977, juist duidelijk maakte dat de Bondsrepubliek een solide rechtsstaat was.
De hoofdthese van Elias is dat de beschaving zich ontwikkelt dankzij steeds verdergaande zelfbeheersing. Maar dan is het moeilijk uit te leggen hoe een beschaafde samenleving een industriële genocide kan voortbrengen. In zijn verslag van het proces-Eichmann gaat Elias de discussie met zichzelf aan. Zijn verklaring dat de civilisatie tijdelijk was ingestort, lijkt weinig steekhoudend. Het treurige was namelijk dat civilisatie en genocide juist wél samen bleken te gaan. Alleen een hoogontwikkelde samenleving kan een bureaucratisch-industriële vervolging organiseren.
Willem Melching is verbonden aan de Universiteit van Amsterdam en is gespecialiseerd in de geschiedenis van Duitsland.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
