Na de bevrijding maakte zich van de Nederlanders een ware volkswoede meester. Ten minste 300.000 mensen werden toen verdacht van een vorm van collaboratie met de nationaal-socialisten of lidmaatschap van een ‘landsverraderlijke’ organisatie als de NSB. Tussen de 120.000 en 150.000 verdachten werden in afwachting van hun berechting onder vaak armzalige omstandigheden geïnterneerd. In hun neergang sleepten ze hun gezinnen met zich mee.
Het politieke gehalte van deze operatie was hoog; het doel was af te rekenen met de landgenoten die, zoals dat toen heette, in tijden van hoogste nood de Nederlandse vechtende gemeenschap de rug hadden toegekeerd. De kolossale juridische operatie duurde jaren, en moest wel uitlopen op willekeur. Wie snel voor de rechter kwam werd zwaarder bestraft dan degenen die in 1948 en daarna werden veroordeeld, toen de Bijzondere Rechtspleging op zijn laatste benen liep.
Peter Romijn (1989) en Joggli Meihuizen (2003) schreven over onderdelen van deze pijnlijke geschiedenis – de (geslaagde) zuivering en de (mislukte) berechting van economisch collaborateurs – prachtige deelstudies. Maar voor een algemeen oordeel is het nog steeds veel te vroeg, want het archief dat hierover gaat, het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR), is door Justitie nu alweer jaren geleden als een onverzorgde, slecht toegankelijke janboel van 4000 strekkende meter papier overgedragen aan het Nationaal Archief.
Op zo’n moment vraag je je af waarom het ministerie dat voor de wetshandhaving verantwoordelijk is zelf de Archiefwet niet na hoeft te leven, en het Nationaal Archief daarin ogenschijnlijk laconiek berust. In 2025 wordt het archief volledig openbaar. Misschien heeft – ik wil niet ongeduldig zijn – het Nationaal Archief de toegankelijkheid dan verbeterd.
In zijn nieuwe boek Fout en niet goed heeft de even gemakzuchtige als slordige journalist Koos Groen zijn verantwoording aangepast aan de staat van het archief. Die verantwoording is er namelijk nauwelijks, en zo moet de lezer maar vertrouwen op Groens vermogen een objectieve keuze uit de bronnen te maken.
Het is nog niet zo gemakkelijk om dat vertrouwen op te brengen, omdat Groen de ene veronderstelling boven op de andere speculatie stapelt en een enkele loze verdachtmaking niet uit de weg gaat. Zo suggereert hij dat Loe de Jong zich schuldig maakte aan een geheim gebleven wandaad toen hij in mei 1940 bij zijn vlucht naar Engeland ‘zijn ouders welbewust’ in Amsterdam achterliet. Dat de Jong hier in zijn memoires uitvoerig op is ingegaan, laat Groen onvermeld.
Een tweede voorbeeld: in de voorpubliciteit is veel werk gemaakt van het aantal dodelijke slachtoffers in de interneringskampen. En natuurlijk is dit een essentiële kwestie, al was het maar omdat oud-medewerker van Justitie A.D. Belinfante in de eerste studie van de berechting, In plaats van Bijltjesdag, uit 1974, de indruk wekte ook in dezen de mantel der liefde ruim uit te spreiden.
Groen hecht niet alleen geloof aan een interne rapportage van Justitie (577 doden), maar ook aan de pers (‘dat zullen ze niet verzonnen hebben’) en komt via extrapolatie tot een ruwe schatting van 1200 tot 1500 doden. Dat wil zeggen dat 1 op de 100 geïnterneerden in gevangenschap stierf.
Met 58 doden – volgens de interne rapportage – spande het beruchte interneringskamp Levantkade in Amsterdam de kroon. Maar in bijlage 1 van dit boek, de lijst van kampen en bewaarplaatsen, komt dit kamp weer niet voor. Doodleuk constateert Groen vervolgens: ‘Het is natuurlijk geen Auschwitz, maar ook niet niks.’ Dat is natuurlijk onmiskenbaar waar. Maar of het met de waarheidsvinding op deze manier werkelijk opschiet?
Dit artikel is exclusief voor abonnees
