Nederland koos in het jaar 2004 de Grootste Nederlander aller tijden. Historisch Nieuwsblad leverde een bijdrage aan de discussie met een serie portretten van historische Nederlanders die een blijvende contributie hebben geleverd aan de Nederlandse samenleving en identiteit. Op de tweede plaats stond Rembrandt van Rijn, wiens geniale werk mensen in de hele wereld gelukkig maakte en tot nadenken stemde.
Hoe groot is Rembrandt?
Er wordt wel eens beweerd dat Rembrandts roem na 1830 door de Hollanders kunstmatig is opgeblazen. In dat jaar werden Holland en België gescheiden, en België mocht Rubens houden. Daardoor moesten wij op zoek naar een eigen nationaal symbool: een groot genie in de schilderkunst, onze kunst bij uitstek. Het feit dat Rembrandts standbeeld van 1852 op het Rembrandtplein in Amsterdam van gietijzer is en niet van brons, wordt wel eens genoemd als een aanwijzing dat wij dat genie graag op een koopje wilden hebben, en het dus niet zo serieus meenden. Toch werd Nederland al in 1884 door Busken Huet beschreven als Het land van Rembrand. Maar, zoals dat bij ons gaat: de twijfel bleef. Is de Nachtwacht niet eigenlijk een koektrommelschilderij? Is Rembrandt, kortom, nou wel echt zo groot?
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Daarom was het een hele opluchting toen, nog niet zo lang geleden, een jonge Nederlandse kunsthistoricus in het archief van een Zuid-Duitse kunstliefhebber een in 1664 (vijf jaar voor Rembrandts dood) opgemaakte lijst met namen van schilders aantrof waarin Rembrandt wel op een heel bijzondere manier belicht werd. De opsomming van kunstenaars onder de titel ‘De namen van de beroemdste Europese schilders’ was een lijstje van het type dat zeventiende-eeuwse kunstliefhebbers voor zichzelf maakten om met enige trots te documenteren van hoeveel schilders – en vooral beroemde schilders – ze de namen wel wisten op te sommen. In dit geval waren het er 166.
De liefhebber schreef achter Rembrandts naam: ‘het wonder van onze tijd’
Van al die 166 schilders was er maar één waar iets bij was gezet, en dat was Rembrandt. De liefhebber schreef achter Rembrandts naam: ‘het wonder van onze tijd’ (nostrae aetatis miraculum). Bedenk wel dat op die lijst ook Titiaan, Leonardo da Vinci, Tintoretto, en uit Rembrandts tijd Poussin, Rubens en Van Dyck stonden. En alleen Rembrandt kreeg woorden met zoveel lof achter zijn naam.
Van Gogh over Rembrandt
Rembrandt was al als jonge man beroemd – dat kwam vooral door zijn gemakkelijk te verspreiden etsen – en, al wil de mythe het anders, hij is altijd beroemd gebleven. Alleen het aantal mensen dat hem kent is inmiddels explosief gestegen. Toen ik vanaf 1968 als assistent bij het Rembrandt Research Project mee mocht vliegen naar de vele landen waar zich schilderijen van Rembrandt bevinden, mocht ik als jongste – nog onervaren in het vliegen – altijd bij het raampje zitten.
Ik liet me de kans nooit ontgaan naar buiten te kijken; niemand betrapte me er tijdens het vliegen op dat ik de krant las. Ik keek liever tussen de wolken door naar die piepkleine huisjes waar we overheen vlogen, midden in Polen, Texas of Ierland. En dan vroeg ik me soms af of ze daar wel eens van Rembrandt hadden gehoord. En steeds weer kreeg ik het geruste gevoel dat in die huisjes altijd wel iemand moest zijn die wist dat Rembrandt had bestaan en dat hij een schilder was geweest.
Kunstenaars zijn de grootste bewonderaars van Rembrandt
Tijdens die reizen werd me geleidelijk ook duidelijk dat men in veel landen denkt dat Rembrandt eigenlijk van hen is. Dat viel me voor het eerst op in Rusland. Niemand kan met zoveel gevoel over Rembrandt praten en niemand weet zo precies wat er in Rembrandt omging als een Rus. Het feit dat hij uit Holland kwam en nooit buiten Nederland is geweest, is voor de Rus geen enkele reden om niet aan te nemen dat Rembrandt eigenlijk in wezen een Rus was. Dat gevoel kreeg ik ook vaak in Duitsland, in Engeland, de Verenigde Staten of in Frankrijk. Je wordt altijd een beetje geïntimideerd door de stelligheid waarmee men daar over de grootheid van Rembrandt kan praten. Alleen dat al zou een reden moeten zijn om Rembrandt als de grootste Nederlander aller tijden te beschouwen.
Kunstenaars zijn de grootste bewonderaars van Rembrandt. Wie kunnen er zo tomeloos genieten van Rembrandts tekeningen, zijn etsen of zijn schilderijen (in die volgorde) als kunstenaars? Van Gogh, bijvoorbeeld, verzuchtte tegen een vriend toen hij in 1885 in het pasgeopende Rijksmuseum voor Rembrandts Joodse Bruidje zat: ‘Geloof je nu wel, en dat meen ik oprecht, dat ik tien jaar van mijn leven wilde geven, als ik hier voor dit schilderij veertien dagen nog kon blijven zitten met een korst droog brood voor voedsel?’
De mythe van Rembrandt
Maar hoe zit het dan met die paar miljard niet-schilders in hun piepkleine huisjes in Polen, Texas en Ierland, of in Rusland, Japan en Australië? Hoe weten die dan van het bestaan van Rembrandt? Dat ze weten wie hij is, danken ze eigenlijk aan de mythe van Rembrandt: het verhaal van de man die steeds eenzamer werd, steeds verguisder en steeds armer, en tegelijkertijd steeds groter, bijna onmenselijk groot, vooral als oude man.
Die mythe is met een onbeschrijflijke flair en volharding vanaf 1906 wereldwijd verbreid, in het bijzonder door de Nederlandse kunsthistoricus F. Schmidt Degener. Die kon zo verschrikkelijk goed schrijven dat je hem nu nog met rode oortjes leest, en alles wat hij zegt gelooft. Schmidt Degener was directeur, eerst van Museum Boymans en toen van het Rijksmuseum. Hij was met zoveel passie verliefd op Rembrandt dat niemand zich aan de betovering van zijn teksten over de schilder kon onttrekken. Aangezien sommige van zijn teksten ook in andere talen werden uitgebracht, verbreidde de mythe zich snel.
De mythe verbreidde zich snel
Die mythe leek natuurlijk wel een basis te hebben. Rembrandts echtgenote Saskia van Uylenburgh stierf jong, in het jaar 1642, waarin Rembrandt de Nachtwacht afleverde. Daarna ging Rembrandt failliet. In die tijd leefde hij al – onwettig – met Hendrickje Stoffels samen, zowat de liefste vrouw ter wereld als je de schilderijen en tekeningen ziet waarop hij haar portretteerde.
Wie weet kwam hij onder háár betovering, maar ook door het vele verdriet dat hij volgens Schmidt Degener geleden had, tot zijn legendarische late stijl. Die stijl, het moet gezegd, heeft inderdaad iets magisch. Die verstilde figuren, vaak in een dramatische context geplaatst, die licht lijken te geven en die je met hun donkere, wijd uit elkaar staande ogen peinzend aankijken.
De wereld veranderen
Er zijn maar weinig kunstenaars van wie je het gevoel hebt dat ze de wereld veranderd hebben. Laat ik Shakespeare en Beethoven noemen. Op dat niveau moet je Rembrandt ook zien. Hang een historiestuk van Rembrandt naast een Caravaggio, naast een Rubens, zelfs naast een Velázquez, naast een Goya of een Francis Bacon – ze verliezen allemaal. Hetzelfde is het geval met Rembrandts etsen. Meestal gaat het om zijn late werk. Hang die etsen naast de grafiek van welke kunstenaar dan ook, en diens werk verliest.
Datzelfde geldt in nog sterkere mate voor Rembrandts tekeningen. Er is iets merkwaardigs met Rembrandt. Het is alsof dat werk een uitzonderlijke echtheid heeft, van bewogenheid en een verbluffend invoelingsvermogen getuigt. Daarbij gaat het niet alleen om invoeling in mensen, maar ook in de dingen, of in landschappen, en in dieren. Zoals die prachtige olifant in de Albertina in Wenen, wie heeft er ooit zo’n olifant getekend en wie zal dat ooit nog eens lukken?
Er is iets merkwaardigs met Rembrandt
Maar kun je met een meesterlijk getekende olifant de wereld veranderen? Net zomin – zo lijkt het – als met toneelstukken en sonnetten in het geval van Shakespeare, of met symfonieën, pianosonates en strijkkwartetten bij Beethoven. En toch kan het.
De magie van kunstenaars
Shakespeare, bijvoorbeeld, bevrijdde zijn personages van de biografische schema’s en stereotypen die sinds de klassieke oudheid niet alleen toneelfiguren, maar ook het zelfbeeld van de werkelijke mensen bepaalden. In de vroege romantiek werd Shakespeare de held van kunstenaars en intellectuelen. Zijn in die tijd eindeloos gelezen en vertaalde teksten zouden essentieel blijken bij de ontwikkeling van het nieuwe, geïndividualiseerde mensbeeld dat tot de dag van vandaag onze (westerse) zelfbeleving bepaalt.
En Beethoven? Hij maakte de kunstenaar tot held van zijn eigen werk en schiep daardoor een nieuwe emotionaliteit die niet alleen de muziek en de receptie van muziek op revolutionaire wijze zou bepalen, maar die ons en ons gevoelsleven indirect nog altijd beïnvloedt.
Rembrandt legde met zijn werken de kiem voor een gevoel van vrijheid en onafhankelijkheid
Maar Rembrandt dan? Rembrandt legde met zijn werken de kiem voor een nieuw gevoel van vrijheid en onafhankelijkheid. Dat lijkt overdreven, maar het is waar: de eigenzinnige schetsmatigheid van zijn tekeningen, etsen en van de late schilderijen, de soevereiniteit waarmee hij veel van zijn werken onvoltooid liet; maar daarnaast de intensiteit en liefde waarmee hij de wereld om hem heen, ook in de intimiteit van het huiselijk leven, waarnam en weergaf – dat alles heeft vele kunstenaars over de hele wereld, vooral in de negentiende en twintigste eeuw, geholpen zich te bevrijden van de dwingende regels van de kunst en alle daarmee samenhangende formalismen. Die bevrijding (gesymboliseerd door de baret die Rembrandt als kunstenaarsattribuut introduceerde, maar dit terzijde) heeft indirect ook menig niet-kunstenaar geraakt zonder dat hij zich daarvan bewust was. Wie zijn werk ziet, herkent daarin het beste van zichzelf.
Het is met Rembrandt zoals met die paar andere grote kunstenaars die de wereld hebben veranderd: het is uiteindelijk de magie van een uitzonderlijke persoonlijkheid die telt, een magie die zich niet in termen van psychologie laat vangen of door nog zoveel kunsthistorisch onderzoek. Die magie veroorzaakt dat mensen in de hele wereld gelukkig worden en tot nadenken gestemd wanneer ze werken van Rembrandt zien. Daarom denk ik dat Rembrandt tot de grootste Nederlanders behoort. Misschien is hij wel de grootste van allemaal.
Ernst van de Wetering is hoogleraar kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en hoofd van het Rembrandt Research Project.
