Het jaar 1572 staat nu volop in de aandacht. Het was cruciaal in de Opstand. Raymond Fagel en Judith Pollmann schreven een overzicht van de belangrijkste gebeurtenissen, van de inname van Den Briel tot het Beleg van Haarlem.
Door de oorlog in Oekraïne staat het weer helder op ons netvlies: wat er gebeurt als er na een gevecht soldaten door een dorp of stad trekken, high van de overwinning of getergd door verlies. De adrenaline die door de aderen pompt wordt omgezet in roven, slopen, moorden en verkrachten.
Het zijn beelden die ook regelmatig aan de orde komen in 1572. Burgeroorlog in de Nederlanden. Dat ‘burgeroorlog’ in de titel komt voort uit het hedendaagse inzicht dat een groot deel van de burgers tijdens de Opstand geen radicale godsdienstige opvattingen had, vooral handelde uit praktische overwegingen en eigenlijk gewoon vrede wilde. De Noordelijke Nederlanden hadden helemaal geen vooropgezet plan om zelfstandig te worden en waren zeker niet alleen ideologisch gemotiveerd in hun strijd tegen Filips II. Integendeel, de Vader des Vaderlands en andere edelen blunderden zich naar een onafhankelijke Republiek.
In hun verslag van het cruciale jaar 1572 beschrijven Dutch Revolt-deskundigen Judith Pollmann en Raymond Fagel hoe dit in zijn werk ging. Er vonden iconische gebeurtenissen plaats: de inname van Den Briel door de watergeuzen, de moord op de ‘martelaren’ van Gorcum, de slachtpartij in Naarden, het Beleg van Haarlem en de Statenvergadering op 19 juli in Dordrecht, waar Staten en Willem van Oranje elkaars rechten erkenden.
De strakke opsomming van de gebeurtenissen vergt concentratie van de lezer, maar maakt wel duidelijk hoe intens dit jaar moet zijn geweest. Elk stadje zag zich voor nieuwe belastingen van Alva gesteld en had te maken met zijn optreden tegen de protestanten en de aantasting van privileges. En moest dus afwegen of het zich zou aansluiten bij de Opstand. Omdat Alva en Oranje zich concentreerden op de Zuidelijke Nederlanden viel die keuze in Holland en Zeeland – onder druk van de geuzen – vaak uit tegen de Spaanse regering.
Wat na dit verslag vooral bijblijft zijn de ‘verwarring, angst, chaos en willekeur’ die het conflict met zich meebracht. In Naarden gebruikten de Spanjaarden voor het eerst buitenproportioneel geweld tegen gewone burgers. En voor de dorpen en boeren maakte het eigenlijk niet uit welk leger er langstrok; ook de opstandelingen wilden onderdak, eten, drank en vrouwen.
De ironie wil dat het geweld in Holland al in de zeventiende eeuw voorbij was. Maar om dat gewest te beschermen leden het oosten en zuiden van de Republiek de volle tachtig jaar onder Oekraïne-achtige taferelen.
Marchien den Hertog is historicus en journalist.
1572. Burgeroorlog in de Lage Landen
Raymond Fagel en Judith Pollmann
248 p. Prometheus, € 22,50