Oorlogsmonumenten in Nederland

Afgekloven Schellevis

De beeldhouwers drongen er bij het Militair Gezag op aan de wildgroei een halt toe te roepen. Dat gebeurde. Met ingang van 15 oktober moesten alle nieuwe plannen eerst ter goedkeuring worden voorgelegd aan de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen. Deze liet zich adviseren door elf provinciale commissies en een Centrale Commissie. Naast Bijhouwer zaten hierin andere grote namen, zoals kunsthistoricus Bram Hammacher, beeldhouwer Mari Andriessen, dichter Martinus Nijhoff en Willem Sandberg, de directeur van het Stedelijk Museum.

Een enkele keer werd een al opgericht monument op last van de minister afgebroken, of verplaatst naar een minder zichtbare plek. Soms omdat de artistieke kwaliteit onder de maat was. Zo leken de ledematen van gevallen verzetsstrijders op een reliëf in Koog aan de Zaan van een cartoonachtige elasticiteit. Het werd verbannen naar de algemene begraafplaats in Zaandijk. Soms ook had de Centrale Commissie inhoudelijke kritiek. In 1957 oordeelde zij dat een gedenkteken in Oss te veel ‘zelfbeklag’ bevatte en te weinig aansporingen voor komende generaties. ‘Dit kan en mag niet de bedoeling zijn.’

De monumentenstop had slechts ten dele effect. Nog steeds werden her en der in het land ‘illegaal’ gedenktekens opgericht. Ook luisterde de minister niet altijd naar de Centrale Commissie, wier kunstkritiek soms wat al te pietepeuterig was. Uiteindelijk zagen in de eerste vijf jaar na de bevrijding zo’n vijfhonderd oorlogsmonumenten het licht.

De artistieke originaliteit van al die monumenten en monumentjes bleef tegenvallen, ook als ze waren ontworpen door professionele kunstenaars. Vaak wisten zij zich met hun opdrachten geen raad. ‘Na 1945 vroeg men het beeld als drager niet van de particuliere emotie van een kunstenaar, maar als drager van een gemeenschap van gevoelens,’ zo vatte Hammacher het probleem samen. ‘In zijn eenvoudigste vorm gedacht wil een vereniging, een stichting, een gemeente, een provincie, een land iets doen omdat men getuigen wil. Getuigen van wat? Van vreugde, van leed, strijd, verzet, angst, moed, wankelmoedigheid, zwakte – ja, wat niet al. Men wil een teken, maar hoe weet niemand.’

Veel kunstenaars grepen terug op klassieke symbolen als duiven, zwaarden, toortsen, kruisen, obelisken, vlaggen, feniksen en leeuwen. De artistieke avant-garde gaf de voorkeur aan abstractie, maar legde het vaak af tegen de smaak van de meerderheid. Die wilde graag een herkenbaar monument en koos voor figuratieve kunst. Tenminste, zolang er maar geen naakte mensgestalten aan te pas kwamen. In verschillende plaatsen moesten blote borsten en penissen na protest van bewoners worden ‘aangekleed’ met plooien en vijgenbladen.

Een goed voorbeeld van de botsing tussen de moderne kunstkritiek en de conservatieve volkssmaak vormde de controverse rond het Nationaal Koopvaardijmonument in Rotterdam. Voor het ontwerp van het monument, dat moest herinneren aan de ruim 3500 Nederlandse zeelieden die in geallieerde dienst waren gesneuveld, werd in 1952 een prijsvraag uitgeschreven. In het beoordelingscomité was de kunstwereld zwaar vertegenwoordigd, door mensen als Hammacher, beeldhouwer Hildo Krop en de directeur van museum Boijmans-Van Beuningen, J.C. Ebbinge Wubben. Zij kozen voor een abstract ontwerp van Willem Rijers. De stalen constructie had iets weg van een kraan met slopersbal, waaraan enkele kromme dwarsspanten waren bevestigd als bij de kiel van een schip. Volgens het comité verbeeldde het ontwerp, dat de naam Ruggengraat droeg, treffend de onverzettelijkheid van de omgekomen schippers.

Maar de Rotterdamse bevolking moest niets hebben van deze ‘Afgekloven Schellevis’. Volgens de Rotterdamse gezagvoerdersvereniging zouden de gevallenen zeelui ‘zich omdraaien in hun zeemansgraf’. De Volkskrant vroeg zich af of ‘het heldendicht der Nederlandsche zeelieden geen andere weerklank vindt dan in dit magere abstracte stuk staal’. Geschrokken koos het Rotterdamse stadsbestuur voor een ontwerp met een meer klassieke monumentale vorm: een stalen zuil met aan de voet een grote V, die opspattend water voorstelde. Overigens bleek al snel dat ook dit ontwerp de Rotterdammers onvoldoende aansprak. Daarom werd in 1965 een figuratieve beeldengroep van duidelijk herkenbare drenkelingen tegen het monument aan geplakt.

Damslapers

Een ander bekend Rotterdams monument, De Verwoeste Stad van Ossip Zadkine, hoefde niet te wedijveren met meerdere ontwerpen. Het beeld werd door de Bijenkorf aangeboden aan de stad. Toch leidde het geschenk tot een felle polemiek. Volgens de directeur van de Rotterdamse Gemeentewerken, J.A.C. Tillema, zou de gemiddelde Rotterdammer niets moeten hebben van deze ‘sinistere golem’. Rotterdammers noemden Zadkines beeld spottend ‘Jan Gat’. De directeuren van de drie grote moderne kunstmusea – Kröller-Möller, Boijmans-Van Beuningen en het Stedelijk – daarentegen werden niet moe om het kunstwerk bij het Rotterdamse stadsbestuur aan te prijzen. Dat hapte toe, en De Verwoeste Stad werd in juni 1953 onthuld.

Van meet af aan omstreden was het Nationaal Monument op de Dam. Ook bij dit monument kwam er geen prijsvraag aan te pas. De regering gaf een ontwerpopdracht aan architect J.J.P. Oud en beeldhouwer John Raedecker, die beiden hun sporen ruimschoots hadden verdiend. In 1950 was hun ontwerp klaar: een zandstenen pyloon op een sokkel vol allegorische beelden, een muur met urnen en twee leeuwen als een soort vooruitgeschoven posten.

De beoordelingscommissie was niet onder de indruk. Het ontwerp was esthetisch ‘onevenwichtig’ en miste ‘klaarheid en zeggingskracht’. Het advies aan minister Rutten luidde: niet doen. Maar de minister vreesde de opschudding die zou ontstaan als de onthulling van het Nationaal Monument jaren zou worden uitgesteld. De commissie moest zich maar bij het ontwerp van Oud en Raedecker neerleggen. ‘Het is blijkbaar datgene wat Nederland op dit gebied in het huidige tijdsgewricht kan opbrengen.’ In 1956 werd het monument onthuld.

De Amsterdamse bevolking reageerde lauwtjes op ‘Pijpie Krijt’. Er was kritiek op de hoogdravende tekst van dichter A. Roland Holst die in de urnenmuur was gebeiteld. Architect A. Ingwersen liet twee studenten een dag lang voorbijgangers vragen of zij de tekst wilden lezen en uitleggen. Van de 98 proefkonijnen was er niet één die er chocola van kon maken. Ingwersen concludeerde: ‘Het is wartaal.’

Er is wel beweerd dat het Nationaal Monument op de Dam voor de meeste Nederlanders pas werkelijk zeggingskracht kreeg dankzij de zogenoemde Damslapers, eind jaren zestig. Dat jongeren uit de hele wereld de gedenkplaats ‘ontwijdden’ met hun drugs en lange haren, zorgde voor een storm van verontwaardiging. En voor sympathie voor de mariniers die op een zomeravond in 1970 de Dam ‘schoonveegden’. Uit zichzelf kon het monument de harten echter nauwelijks beroeren.

Dat had vooral te maken met het samengestelde karakter. Het Nationaal Monument droeg geen eenduidige boodschap uit, maar balanceerde tussen verslagenheid en veerkracht, tussen verdriet en vrijheid. Waarschijnlijk kon dat ook niet anders, wilde het monument de pretentie waarmaken dat alle Nederlanders zich erin zouden herkennen.

Homomonument

De onthulling van het Nationaal Monument op 4 mei 1956 markeerde het einde van de monumentenregen. Nu elke plaats zijn oorlogsgedenkteken had, en de wederopbouw alle aandacht en energie opeiste, deed een zekere ‘oorlogsmoeheid’ zijn intrede. In de decennia die volgden zouden nog wel nieuwe monumenten worden opgericht, maar niet meer in het enorme tempo en de gigantische aantallen van de eerste tien jaar na de bevrijding.

Wel moest er nog een inhaalslag geleverd worden. De ongeveer honderdduizend Joodse Nederlanders die de Tweede Wereldoorlog niet overleefd hadden, werden nog door geen enkel monument apart in herinnering gehouden. Men wilde zich de oorlog herinneren als een beproeving die het Nederlandse volk eendrachtig had doorstaan. Daarin pasten geen aparte gedenktekens voor Joden.

Tekenend was het monument dat Joodse overlevenden in 1950 oprichtten in de Amsterdamse Weesperstraat, uit dankbaarheid aan ‘de beschermers der Nederlandsche joden in de bezettingsjaren’. Van de slachtoffers werd niet gerept, laat staan van de Nederlanders die Joodse onderduikers hadden verraden. Ook Mari Andriessens beeld van de Dokwerker uit 1952 verheerlijkte de Nederlandse arbeiders die in de bres sprongen voor hun Joodse landgenoten.

Aandacht voor de slachtoffers van de Shoah kwam pas tien jaar nadat de Tweede Wereldoorlog was beëindigd. In 1957 werd het Anne Frankhuis opengesteld voor publiek, nadat het ternauwernood was gered van de slopershamer. In 1958 besloot de gemeente Amsterdam de Hollandse Schouwburg – waar in de oorlog door de Duitsers opgepakte Joden waren verzameld voordat ze op transport werden gesteld – in te richten tot herdenkingsplaats. In 1962 werd het als zodanig heropend.

Daarna werden in het hele land aparte gedenktekens voor de Nederlandse Joden opgericht, van het Joods Monument in Groningen (1969-1976) tot Jan Wolkers’ Spiegelmonument in Amsterdam (1977). Ook andere specifieke groepen slachtoffers eisten en kregen hun eigen monumenten. De Sinti en Roma in 1978 (Hel van Vuur, Museumplein) en in 1987 de homoseksuelen (het ‘Homomonument’).

Zo is het perspectief in de afgelopen decennia verschoven van de vaderlandse helden naar de slachtoffers in al hun verschillende verschijningsvormen. Desondanks is er nog steeds sprake van een opvallende consensus over nut, noodzaak en ideologisch kader van de Tweede Wereldoorlog-herdenkingen. Hans Blom, de oud-directeur van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, schreef in 1995: ‘Ook wie zich, zoals ik, als historicus van beroep overwegend met andere aspecten van de bezettingstijd bezighoudt, kan zich daaraan, indien hij een uitnodiging om op 4 mei te spreken aanvaardt, niet onttrekken: de doden zijn niet geheel voor niets gestorven en waakzaamheid is geboden want het gevaar van afglijden blijft steeds aanwezig. Wie zich daar niet aan conformeert, bederft niet alleen de bijeenkomst, hij plaatst zich ook buiten de nationale consensus, tast de grondslagen van onze samenleving aan.’

Meer informatie:

Boeken en website

Een goede indruk van wat er in de eerste dertig jaar sinds 1945 zoal aan oorlogsmonumenten in Nederland is opgericht, krijgt u door Sta een ogenblik stil… Monumentenboek 1940-1945 van Wim Ramaker en Ben van Bohemen uit 1980 op te slaan. Na een algemene geschiedkundige inleiding volgt een thematisch overzicht, rijk geïllustreerd met kleurenfoto’s. Het boek is een belangrijke inspiratiebron geweest voor Frank van Vree, die in In de schaduw van Auschwitz. Herinneringen, beelden, geschiedenis (1995) meerdere hoofdstukken wijdt aan de Nederlandse herdenkingscultuur. Behalve gedenktekens brengt Van Vree ook de oorlogsherinnering in literatuur en films ter sprake.

In 1995 brak Hans Blom een lans voor het alom verguisde Nationaal Monument op de Dam, in een bijdrage aan Waar de Blanke Top der Duinen en andere vaderlandse herinneringen (1995), onder redactie van N.C.F. van Sas.

Op de website www.oorlogsmonumenten.nl houdt het Nationaal Comité 4 en 5 Mei een actuele en gedocumenteerde lijst bij van nagenoeg alle Nederlandse gedenktekens.

‘Keesje was zo klein, daar gaat het om’

Welk oorlogsmonument maakt het meeste indruk, en welk het minst? Historisch Nieuwsblad vroeg het aan honderdvijftig deskundigen.

‘Een ongepast, bijna obsceen verzoek,’ zo omschrijft Sytze van der Zee, oud-hoofdredacteur van Het Parool, de rondvraag van Historisch Nieuwsblad. Voor Van der Zee zijn oorlogsmonumenten niet los te zien van de slachtoffers waarnaar zij verwijzen. Daar een hiërarchie in aanbrengen voelt als ‘aangeven welke groep het zwaarst heeft geleden’. Zo denkt Sanne van der Goor, medewerker van Nationaal Monument Kamp Vught, er ook over. ‘Ik wil niets aan andere monumenten afdoen, omdat elk monument voor een bepaalde groep mensen van betekenis is,’ zegt zij. Om diezelfde reden vertelt de Rotterdamse stadshistoricus J.L. van der Pauw liever niet welk oorlogsmonument hem koud laat. Dat zou ‘nodeloos kwetsend’ zijn.

Zeggen welk oorlogsmonument het meest aanspreekt, dat gaat de respondenten een stuk gemakkelijker af. Onder de antwoorden zijn veel bekende monumenten, zoals de klok op de Waalsdorpervlakte en de ‘Gebroken Rails’ in Westerbork. Maar er worden ook opvallend veel obscuurdere gedenktekens genoemd: een notenboom in Ridderkerk, de Joodse begraafplaats van Winterswijk.

Mensen die zo’n relatief onbekend monument uitkiezen hebben vaak een persoonlijke band met de slachtoffers waaraan het herinnert. Of wonen er vlakbij. Journalist Paul Arnoldussen kiest voor het kleine kruisje in Amsterdam-Zeeburg dat opgericht is voor de jongen Keesje Brijde. In december 1944 werd hij tijdens het kooltjesrapen doodgeschoten. ‘Keesje was zo klein, daar gaat het om.’

Hartverscheurend

Onder de drie populairste gedenktekens bevinden zich twee die herinneren aan de Shoah: het zogenaamde Spiegelmonument in het Wertheimpark en de Hollandse Schouwburg, allebei in Amsterdam. Dat kan geen toeval zijn. Sinds de jaren zestig associëren velen de Tweede Wereldoorlog in de eerste plaats met de moord op de Joden.

NIOD-onderzoeker Hans de Vries kiest voor de Hollandse Schouwburg omdat hij niet houdt van ‘gefabriceerde monumenten’, maar van ‘plaatsen waar tijdens de bezetting veel is gebeurd’. Het is de geografie van het leed dat dit monument zeggingskracht geeft. De glazen plaat met de duizenden namen van de slachtoffers ‘grijpt je keer op keer naar de keel’, zegt Duitsland-deskundige Willem Melching.

Het Spiegelmonument van Jan Wolkers uit 1977 moet het hebben van zijn vormgeving. ‘Origineel, eenvoudig, sober, en artistiek en esthetisch van een hoog niveau,’ aldus Ton Zwaan van het Centrum voor Holocaust en Genocidestudies (CHGS). Het kunstwerk ‘spreekt met hartverscheurende dramatische kracht maar laat tegelijkertijd ruimte open voor individuele gedachten, associaties en gevoelens van de toeschouwers. Misschien is dat wel de essentie van alle grote kunst.’ NIOD-archivaris Annemieke van Bockxmeer durft het hardop te zeggen: ‘Het is mooi om te zien.’

‘Winnaar’ in deze rondvraag is Zadkines Verwoeste Stad in Rotterdam. ‘Het drukt uit waar oorlog toe leidt: wanhoop en intens verdriet,’ zegt historicus en journalist Wim Berkelaar. Opvallend veel respondenten herinneren zich hoe ze het kunstwerk als kind voor het eerst zagen. ‘Ik vond het een eng monster, maar daardoor ook fascinerend,’ zegt J.L. van der Pauw, auteur van Rotterdam in de Tweede Wereldoorlog. En Sytze van der Zee ‘wist meteen wat de kunstenaar bedoelde’. Voor historicus P.W. Klein is die associatie met de eigen jeugd in de jaren vijftig juist een bezwaar. ‘Oorlogsmonumenten – vooral die stoere en romantische – proberen bij mij de tijd levend te houden van de naoorlogse jaren.’

Penisachtig

Slechts 34 deskundigen wilden een oorlogsmonument kiezen dat hun het minst aanspreekt. Willem Melching en NIOD-staflid David Barnouw hebben niets met het Homomonument in Amsterdam. ‘Er zijn geen Nederlandse homo’s in de Tweede Wereldoorlog omgekomen,’ zegt Melching. ‘De link van dat monument met de oorlog berust op fantasie en niet op feiten.’

Enkele respondenten nomineren het nabijgelegen beeldje van Anne Frank aan de Prinsengracht als minst aansprekend. ‘Het lijkt een braaf en schuchter meisje dat er liever niet wil zijn, en zo was Anne Frank helemaal niet,’ verklaart de directeur van het Verzetsmuseum, Liesbeth van der Horst. Barbara Boender, coördinator van het CHGS, vermoedt dat het beeldje er vooral staat voor de toeristen. ‘Op de Prinsengracht zal Anne niet vaak gelopen hebben.’

Ook het standbeeld van Piet Gerbrandy in Sneek krijgt tegenstemmen. ‘Een bang schoothondje,’ aldus publicist en geschiedenisdocent Cor van der Heijden. Ook documentairefilmmaakster Lily van den Bergh heeft weinig op met de minister-president, die in mei 1940 naar Engeland vluchtte. ‘Nou niet bepaald een lichtend voorbeeld voor de Nederlandse bevolking, die zich in de steek gelaten voelde en zonder leiding achterbleef.’

Verreweg het minst populaire Nederlandse oorlogsmonument blijkt het Nationaal Monument op de Dam. Kwalificaties als ‘pompeus’, ‘kleurloos’, ‘penisachtig’ zijn niet van de lucht. ‘Het symbool zelf zegt mij niets, de tekst nog minder. Het zal wel aan mij liggen,’ zegt Hans Westra, directeur van de Anne Frank Stichting. Ad van Liempt, eindredacteur van het tv-programma Andere Tijden, vindt het Nationaal Monument ongeschikt voor televisie. ‘Het heeft een voor dit medium onmogelijke vorm, en het staat op een plaats waar reclameborden voortdurend het beeld ontsieren.’ NIOD-onderzoeker Hans de Vries maakt er bezwaar tegen dat op de Dam alle Nederlandse oorlogsslachtoffers op één hoop worden gegooid; hij noemt dit ‘verwerpelijke nivellering van het leed’.

Misschien maakt het Dam-monument nog maar zo weinig los vanwege zijn nadrukkelijk nationale, zo niet nationalistische inslag. Verdriet en schaamte lijken passender gevoelens dan het geloof in nationale eenheid dat dit monument uitstraalt. Dat blijkt wel uit de grote populariteit van Holocaustmonumenten als de Hollandse Schouwburg.

Verder laat zelfs een bescheiden poll als deze al zien dat veel mensen een afwijkende voorkeur hebben voor een bepaald gedenkteken. Liever dan massaal naar de Dam te trekken staan Nederlanders stil bij die helden of slachtoffers die hen persoonlijk ontroeren. Net als religie lijkt herdenken steeds meer een privézaak te worden.