In beschouwingen over de maatschappelijke ontwikkelingen in Nederland gedurende de laatste vijftig jaar wordt steevast benadrukt dat er veel is veranderd. Dat is een vrij gratuite opmerking, die van toepassing kan worden verklaard op de meeste perioden van een halve eeuw. Altijd verandert er iets, en meestal worden die veranderingen als omvangrijk gepercipieerd, zeker door degenen die ze meemaakten.
Zelden zul je een burger aan het eind van zijn leven horen verzuchten: nou, in mijn tijd is het maar een saaie bedoening geweest. Sommige beschouwers, bij voorkeur sociologen, zeggen dat Nederland ‘onherkenbaar’ is veranderd. Dat is een bewering waar tenminste iets over te zeggen valt. Wie zou Nederland niet meer terugkennen en waarom? Stel dat mijn overgrootmoeder, die in 1953 op 97-jarige leeftijd overleed, weer even tot leven zou kunnen worden gewekt, wat zou haar dan opvallen in het land dat ze verliet?
De techniek heeft een grote vlucht genomen, maar dat betreft vooral een uitbreiding en intensivering van wat er in haar tijd werd uitgevonden: telefoon, massamedia, verkeer. Als we het hebben over grote veranderingen, dan heeft zij die in haar leven meegemaakt!
Maar dat hebben de sociologen van de onherkenbaarheid ook niet op het oog. Het gaat hun om de ontzuiling, de individualisering, de emancipatie van homoseksuelen en vrouwen, en last but not least: de immigratie. Aan een in hun ogen tamelijk homogeen maatschappelijk stelsel kwam in de jaren zestig en zeventig een eind, om vervangen te worden door een pluriformer stelsel. Het verschijnsel polarisatie, dat ons land in hun ogen beheerst, is een uitvloeisel van die conflictueuze pluriformiteit.
De vraag is of die veranderingen ons land onherkenbaar hebben gemaakt. Polarisatie is geen nieuw verschijnsel. De scheiding is slechts langs andere assen gelegd. Mijn overgrootmoeder zegt, na even om zich heen te hebben gekeken: ‘In de buurt waar ik vroeger woonde, wonen nu immigranten, de armsten en meest kanslozen. Zoals wij vroeger waren. Zij worden net zo achterdochtig bejegend als wij destijds. Is dat om hun cultuur en hun godsdienst? Ze zeiden van ons dat we vuile socialisten waren en dat al onze mannen te veel zopen. Ze waren bang dat wij arbeiders de macht zouden grijpen.’
En de emancipatie van vrouwen? Opoe ziet dat de gezinnen aanmerkelijk kleiner zijn geworden en dat vrouwen dus tijd hebben gekregen om een opleiding te volgen en buitenshuis te werken. In haar tijd werkten vrouwen van haar stand ook: in de fabriek of in een werkhuis, als naaister of wasvrouw, naast de taak die ze thuis hadden. Nu werken de burgerdames eveneens. En ook zij moeten werk en zorg zien te combineren. Mijn opoes duim gaat omhoog: net goed!
Openheid over seksualiteit en seksuele voorkeur? Ja, daar hebben de sociologen een punt. Er is veel bloot, hoewel er ook honderd jaar geleden vieze plaatjes werden gemaakt en verkocht. Homoseksualiteit was bekend, maar was verboden en speelde zich dus in het verborgene af. Toch had iedereen wel iemand in de omgeving van wie werd gefluisterd dat hij of zij van de verkeerde kant was. Niet de feiten zijn veranderd, maar de openheid. Althans bij een deel van de natie. In streng gereformeerde en islamitische kring is het nog niet veel beter dan toen.
De ontzuiling. Het geloof en de levensovertuiging als baken en houvast in het leven: alles georganiseerd in de eigen zuil, is dat weg of is het er nog in andere vorm? Jazeker, clubs en gemeenschappen op internet, omroepen, kranten en tijdschriften, doelgroepen: het ouderwetse geloof is verdwenen, maar het nieuwe geloof viert hoogtij.
Ik zie dat er van alles is verschoven en geëvolueerd. Ik kan het aan mijn eigen levensgeschiedenis demonstreren. Maar onherkenbaar? Ze moeten niet overdrijven.
Nelleke Noordervliet
Dit artikel is exclusief voor abonnees
