Als het gaat om de geschiedenis van de vroegmoderne tijd (1500-1880), is de afgelopen decennia veel aandacht besteed aan de wisselwerking tussen oorlogvoering, staatsvorming en maatschappelijke ontwikkelingen. Vooral in de Engelstalige wereld speelde het begrip ‘militaire revolutie’ een belangrijke rol. Er werd verwoed gedebatteerd over de vraag in welke mate de ingrijpende militaire veranderingen die gepaard gingen met de komst van vuurwapens invloed hadden gehad op het ontstaan van natiestaten, de opkomst van het absolutisme, de teloorgang van de adel en een nieuwe rol voor de stedelijke burgerij.
Deze benadering heeft veel nieuwe inzichten opgeleverd, maar leidde vaak ook tot een eenzijdig beeld. Door de invloed van oorlogvoering op de politieke en maatschappelijke ontwikkeling zo sterk te benadrukken, dreigde uit het oog te worden verloren dat er ook volop gepoogd werd op vreedzame wijze een oplossing te vinden voor politieke of godsdienstige conflicten.
Volgens sommige historici was er in de zestiende eeuw naast een ‘militaire revolutie’ ook een ‘diplomatieke revolutie’ gaande. Zelfs een als onverzoenlijk bekendstaand vorst als Filips II zette niet alleen geweld in, maar was ook bereid te onderhandelen als de omstandigheden daarom vroegen.
Naast alle aandacht voor oorlogvoering hadden historici tot voor kort eigenlijk alleen belangstelling voor vredesonderhandelingen die succesvol waren afgerond, en die bijvoorbeeld hadden geresulteerd in het Twaalfjarig Bestand of de Vrede van Munster. Diplomatieke offensieven die waren mislukt werden vergeten of anders geïnterpreteerd.
Neem bijvoorbeeld het geval van de graaf van Rennenberg, de katholieke stadhouder van de noordelijke provincies, die in 1580 – hoewel hij het jaar ervoor akkoord was gegaan met de Unie van Utrecht – zijn trouw betuigde aan Filips II. Rennenbergs optreden werd in de Nederlandse geschiedschrijving steevast als ‘verraad’ bestempeld. Verraad dat zou zijn ingegeven door opportunistische en egoïstische motieven.
De Leuvense historicus Violet Soen begint haar boek Vredehandel. Adellijke en Habsburgse verzoeningspogingen tijdens de Nederlandse Opstand met dit zogenoemde ‘verraad van Rennenberg’. Zij laat zien dat hier in werkelijkheid sprake was van een poging om tot een verzoening te komen tussen de opstandige gewesten en de Spaanse koning, die in naam nog altijd heer was van de Zeventien Provincies.
Hierbij laat zij zien dat het streven naar een geweldloze oplossing niet zozeer voortkwam uit wat J.J. Woltjer ooit ‘politieke middengroepen’ noemde, die vaak ook in religieus opzicht een gematigd standpunt zouden innemen, maar vooral een zaak was van de hoge adel. Soens maakt duidelijk dat de betekenis van deze groep moeilijk kan worden overschat, en dat er van koninklijk ‘absolutisme’ geen sprake was. Doordat edellieden verschillende loyaliteiten hadden, in hoge mate verwant aan elkaar waren en veel invloed uitoefenden op het landsbestuur, wilden de meesten een verzoening tussen de wettige vorst en de deels opstandige onderdanen.
Door nauwgezet onderzoek te doen naar het optreden van een aantal van deze hoge edellieden, brengt Soen een belangrijke nuancering aan in ons beeld van de Opstand. Ook biedt dit boek een fascinerend inkijkje in een maatschappelijke groep die dikwijls werd weggezet als een conservatief relict uit de Middeleeuwen, maar die in de vroegmoderne tijd een buitengewoon belangrijke rol speelde.
Violet Soen
Vredehandel. Adellijke en Habsburgse verzoeningspogingen tijdens de Nederlandse Opstand
348 p. Amsterdam University Press € 35,-
Dit artikel is exclusief voor abonnees
