Nieuwe tentoonstelling Nationaal Archief: iets met kaarten

Historisch Nieuwsblad bezocht de tentoonstelling Op de kaart in het Nationaal Archief. Het uitgangspunt van de tentoonstelling is prima, maar de makers lijken het te zijn vergeten.

Op een kaart van Suriname staan dorpen in brand . ‘Wegloopers dorpen van Rebelle slaaven’ staat bij een ervan. Het zijn woonplaatsen van marrons, de afstammelingen van mannen en vrouwen die als slaven op plantages moesten werken, en wisten te ontsnappen.

In de ogen van de plantagehouders waren de marrons lastig want vanuit het binnenland vielen ze regelmatig plantages aan en probeerden ze slaven te bevrijden. Vandaar dat ze ‘rebellen’ worden genoemd op de kaart die in de achttiende eeuw werd gemaakt in opdracht van de koloniale Sociëteit van Suriname. En omdat de kaart bedoeld was voor mogelijke investeerders, deden de makers alsof de Nederlanders de situatie onder controle hadden en de marrondorpen in vlammen opgingen. Niets was minder waar: de marrons zouden nog lang tegen de plantagehouders blijven strijden.

De afbeelding van Suriname hangt op de tentoonstelling Op de kaart, die tot en met 22 oktober te zien is in het Nationaal Archief in Den Haag. Een selectie uit de honderdduizenden kaarten van het archief moet de bezoeker laten zien dat landkaarten altijd de ideeën en doelen weerspiegelen van makers en opdrachtgevers. Want dat is het uitgangspunt van de tentoonstelling en de Surinaamse kaart sluit daar mooi op aan. Voor de meeste andere kaarten geldt dat helaas niet.

De makers hebben de toch al bescheiden tentoonstelling opgedeeld in drie ongelijksoortige thema’s: ‘Op weg’, ‘Kaarten en kolonialisme’ en ‘Maakbaar Nederland’. In de eerste sectie lijkt het uitgangspunt van de tentoonstelling vergeten. Daar gaat het over zeeroutes, trekvaarten, wegen en uitbreidingplannen van koning Willem I. De kaarten dienen er vooral als illustraties en zijn geen onderwerp op zich.

Hetzelfde geldt in de opstelling over Maakbaar Nederland. Daar komt de negentiende-eeuwse groei van Rotterdam aan bod, de aanleg van de Haarlemmermeerpolder en onderzoek naar duinen. Het is gissen waarom de makers die drie kwesties hebben geselecteerd. En ook hier dienen de kaarten als plaatjes bij een verhaal: ze laten zien dat Rotterdam eerst klein was en daarna groot, en dat er eerst geen Haarlemmermeerpolder was en later wel. Maar de informatie over de kaarten zelf is minimaal.

Spannender is het bij het thema Kaarten en kolonialisme. Behalve de afbeelding van Suriname hangen daar mooie Javaanse kaarten uit de negentiende eeuw, gemaakt door lokale kunstenaars en met een heel ander uiterlijk dan westerse kaarten. Maar hier is de uitleg al te beknopt en wie niet paraat heeft waar Selotiga ligt, of Tinkir (allebei op centraal Java), moet gokken wat hij ziet. Iets verderop hangt een Nederlands overzicht van ongeveer hetzelfde gebied dat in theorie zou kunnen dienen als vergelijkingsmateriaal, maar daarvoor is de afstand tussen de drie kaarten onhandig groot.

Voor extra verwarring zorgen filmpjes die de historische inhoud moeten verbinden met het heden. Zo hangt er tussen de Javaanse kaarten een scherm waarop onder meer te zien is hoe het bedrijf NoWa (No Waste) sieraden maakt van goud uit de oude telefoons die en masse in arme delen van de wereld worden gedumpt. Over Java gaat het niet en navraag leert dat het filmpje slaat op kaarten die elders hangen, en die een mythisch goudland verbeelden dat Europeanen hoopten aan te treffen in zuidelijk Afrika. Ook iets met goud en verre landen, dus.

Ten slotte mag de bezoeker nog iets interactiefs doen. Aan het begin van de tentoonstelling, die bedoeld lijkt voor volwassenen, heeft hij een plankje kunnen pakken. Eén kant daarvan is een spiegel want de makers hebben ervoor gekozen af en toe informatie achterstevoren af te drukken. Dat er vanaf de Rotterdamse Wilhelminapier ooit scheepspassagiers naar New York vertrokken, bijvoorbeeld. Met de spiegel is dat net iets minder lastig te lezen.

Op de achterkant van het plankje mag de bezoeker met een marker een ‘reisjournaal’ maken, of een landkaart tekenen. Die kan hij aan het einde op een wand laten projecteren, samen met de maaksels van andere bezoekers. Gezien de omvang van de ruimte die daarvoor is gereserveerd, waren de makers erg enthousiast over dat idee. Maar toen uw recensent de tentoonstelling bezocht, was de installatie tijdelijk buiten werking.