Nederlanden dankten rijkdom aan hun ligging

‘Ik ben een ontzettende materialist,’ spot Wim Blockmans met zichzelf. In zijn nieuwste boek Metropolen aan de Noordzee legt Blockmans sterk de nadruk op de geografie van de Lage Landen. Juist daardoor maakte het gebied volgens hem in de late Middeleeuwen een indrukwekkende economische groei door. ‘De positie ten opzichte van de grote rivieren en de ligging aan de Noordzee maakten dat de Nederlanden in deze periode konden uitgroeien tot het tweede centrum van Europa na Italië,’ zegt Blockmans. Hij kijkt voor verklaringen altijd eerst naar de ‘harde’ structuren, daarna naar de cultuur.

Blockmans was tot voor kort rector van het Netherlands Instititute for Advanced Study in the Humanities and Social Sciences (NIAS) in Wassenaar. In september neemt hij afscheid als hoogleraar middeleeuwse geschiedenis aan de Universiteit Leiden. Metropolen is onderdeel van een serie over de geschiedenis van Nederland.

De serie is opgezet als nieuwe generatie van de Algemene Geschiedenis der Nederlanden (AGN). Daarvan verschenen eerder twee versies: een in de jaren veertig en vijftig, en een in de jaren zeventig en tachtig. ‘De kritiek op de laatste versie van de AGN luidde dat die te veel versnipperd was,’ zegt Blockmans. ‘Er hadden veel auteurs aan meegewerkt en de tekst was heel gedetailleerd, maar er sprak geen visie uit. Daarom heeft in de nieuwe serie per boek één auteur de vrije hand gekregen om een duidelijk verhaal te vertellen. De omvang is veel beperkter dan die van de vorige AGN, dus de nieuwe boeken kunnen de oude serie niet vervangen als naslagwerk.’
 

Blockmans legt de nadruk op de economische explosie en de groei van de steden

Blockmans legt de nadruk op de economische explosie en de groei van de steden. ‘In de loop van de periode verdubbelde de omvang van het centrum van het gebied steeds.’ Atrecht, de belangrijkste stad in de dertiende eeuw, had op zijn hoogtepunt 25.000 inwoners. Brugge had er in de veertiende en vijftiende eeuw 45.000; Antwerpen in de zestiende eeuw 100.000 en Amsterdam in de zeventiende eeuw 200.000. ‘De metropolen waren voor hun groei sterk van elkaar afhankelijk. Antwerpen had niet zo groot kunnen worden zonder de bloei van Atrecht en Brugge. Het verval van Brugge en de opkomst van Antwerpen waren volgens mij complementair, net als de neergang van Antwerpen en de bloei van Amsterdam.’

Blockmans pleit voor een geïntegreerde blik op het gebied. ‘De afgelopen jaren is veel onderzoek gedaan naar afzonderlijke regio’s. Dat is op zich waardevol, maar zo mis je de onderlinge dynamiek. In mijn boek behandel ik die wel. Daarbij gaat het niet alleen om de metropolen, maar ook om het achterland dat de arbeidskrachten, voedsel en grondstoffen leverde die de groei mogelijk maakten.’

Metropolen behandelt de Noordelijke én de Zuidelijke Nederlanden, al heeft het als ondertitel De geschiedenis van Nederland 1100-1560. ‘Het gebied dat ik beschrijf, is maar korte tijd een politieke eenheid geweest. Dat was van 1543, toen Karel V Gelre de Nederlanden toevoegde aan zijn rijk, tot 1581, toen de Staten-Generaal zich met het Plakkaat van Verlatinghe onafhankelijk verklaarden van Filips II. Economisch was het gebied wel duidelijk een eenheid in de periode die ik beschrijf. Daarom heb ik voor deze afbakening gekozen.’
 

De belangrijkste ontwikkeling die Blockmans beschrijft, is het ontstaan van het kapitalisme

De belangrijkste ontwikkeling die Blockmans beschrijft, is het ontstaan van het kapitalisme. ‘Of je in deze tijd al van kapitalisme kunt spreken, hangt natuurlijk af van de definitie die je hanteert. Je ziet in die periode in ieder geval ondernemers die op een rationele manier streven naar zo veel mogelijk winst. En die vervolgens die winst investeren om nog meer winst te maken. Dat is volgens mij kapitalisme.’

Inwoners van Artesië, dat tegenwoordig in Frankrijk ligt, maar in de late Middeleeuwen werd gezien als een van de Zeventien Provinciën, keken de kunst af van Italiaanse handelaren die ze tegenkwamen op jaarmarkten in de Champagne. ‘Deze vroege kapitalisten namen vaak grote risico’s,’ zegt Blockmans. Ze handelden over grote afstanden en moesten in belangrijke mate vertrouwen op de reputatie van hun partners. ‘Het ging dan ook regelmatig mis. Handelaren kwamen nogal eens in de gevangenis als ze hun schulden niet konden betalen, doordat ze zelf hun geld niet hadden gekregen.’ Toch waren ze bereid de risico’s te nemen en legden ze de basis voor het huidige economische systeem.

Daarnaast waren in de tweede helft van de Middeleeuwen de eerste tekenen zichtbaar van de latere democratie en de rechtsstaat, stelt Blockmans. ‘In deze periode werden onder meer de waterschappen opgericht. Daar ligt het begin van allerlei inspraakstructuren. Britse historici doen vaak alsof de democratie in 1215 in Engeland werd geboren, met de Magna Carta. Maar daarmee liep Engeland een eeuw achter op de Nederlanden, waar burgers al in de twaalfde eeuw zelfbestuur en medezeggenschap eisten, en kregen.

Wim Blockmans
Metropolen aan de Noordzee. De geschiedenis van Nederland 1100-1560
352 p. Bert Bakker
Winkelprijs € 35,00