Op het Geschiedenis Festival geeft de Pools-Britse historicus Adam Zamoyski een lezing over zijn nieuwe boek Napoleon. De man achter de mythe. Hierin waagt hij zich aan een diepgaand psychologisch portret van Napoleon Bonaparte, om een beter begrip te krijgen van de man die half Europa bedwong. ‘Napoleon werd tijdens al zijn daden continu voortgejaagd door een diepgewortelde onzekerheid.’
U heeft al vele titels over Napoleon op uw naam staan. Waarom dit nieuwe boek?
‘Toen ik werd benaderd met de vraag of ik een biografie van Napoleon wilde schrijven zuchtte ik diep. Ik had de vraag al zien aankomen, maar ik wilde mij niet wagen aan een onderwerp dat al tot in den treuren was behandeld. Toch herlas ik de meest recente Napoleon-biografieën maar weer, waarna ik enigszins van mening veranderde. Het viel mij op dat die biografieën stuk voor stuk Napoleon ofwel als held, ofwel als monster portretteerden. Een werkelijk neutrale weergave van de figuur Napoleon was mijns inziens nog niet gemaakt. Zo ben ik uiteindelijk toch overgehaald om mij aan dit onderwerp te wagen.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Wat leert dit boek ons over ‘de man achter de mythe’?
‘Ik probeer een beeld te schetsen van het individu Napoleon Bonaparte. In de beeldvorming van Napoleon in de afgelopen twee eeuwen werd hij vaak behandeld als object. Ik wil graag benadrukken dat hij ook maar gewoon een mens was. Volgens mij wordt uit het boek vrij snel duidelijk dat Napoleon voornamelijk gedreven werd door zijn onzekerheid. Hij is bijna zijn hele leven een buitenstaander geweest. Daardoor ontwikkelde hij een minderwaardigheidscomplex, wat er weer toe leidde dat hij een voortdurende drift had om zichzelf te bewijzen.
Uit de vele portretten die van Napoleon gemaakt zijn, heb ik voor mijn boek alleen de portretten gekozen die naar het leven en door een goede schilder gemaakt zijn. In elk van deze portretten is de onzekerheid van Napoleon namelijk terug te zien. Zelfs in het majestueuze portret van Ingres, die Napoleon afbeeldt als keizer op de troon, is de onzekerheid van zijn gezicht te lezen. Hij kijkt de toeschouwer aan alsof hij denkt “is er iemand die dit werkelijk gelooft?”
Zijn onzekerheid kwam ook voort uit het feit dat hij geen enkel empatisch vermogen had. Napoleon kon mensen heel slecht lezen, en was er op elk moment van overtuigd dat mensen neerbuigend naar hem keken. Later in zijn leven mat hij zichzelf een erg cynische houding aan. Hij pretendeerde iedereen wel door te hebben, om te verhullen dat hij in werkelijkheid geen idee had wat mensen dachten.
Zelfs zijn roemloze einde is in zekere zin te wijten aan zijn zelftwijfel. Na de mislukte invasie van Rusland in 1812 had hij ruim de kans om vrede de sluiten met zijn talloze vijanden. Hij durfde het echter niet aan om terug te gaan naar Parijs, bang dat ze hem daar zouden uitlachen om zijn nederlaag.’
Waaraan had Napoleon zijn succes te danken?
‘Ik zie Napoleon graag als een goede surfer, die hele goede golven kreeg. Hij had het geweldige talent om mensen te laten doen wat hij wilde. Maar tijdens het bestuderen van het leven van Bonaparte kwam ik er al snel achter dat het lot hem een aantal keer zeer gunstig gezind is geweest. Tijdens de terreurperiode onder het Directoire ontsnapte hij een aantal keer aan de dood. Hij was nét niet van zo’n hoge afkomst dat de revolutionairen hem als misdadiger van het Ancien Regime beschouwden.’
‘Napoleon had het talent om iedereen te laten doen wat hij wilde’
Kan dit boek ons iets leren over autoritaire figuren in de hedendaagse wereld?
‘Zeker. Ook in onze tijd zijn er tal van voorbeelden van onvoorspelbare, enigszins getroebleerde individuen met een gevaarlijke hoeveelheid macht. En zeker bij deze types blijkt dat macht vaak een slechte invloed heeft. Wel moeten we beseffen dat Napoleon veel erudieter was dan de meeste hedendaagse wereldleiders. In zijn jongere jaren heeft Napoleon een serieuze poging gedaan om een “philosophe” te worden, wat helaas niet het ideale carrièrepad voor hem bleek.’
Heeft uw onderzoek uw blik op Napoleon veranderd?
‘Mijn mening over Napoleon is niet zozeer veranderd. Als kind leerde ik dat Napoleon een held was. In Polen beschouwt men Napoleon als een voorvechter van een onafhankelijk Polen. Toen ik mij later meer ging verdiepen in het onderwerp leerde ik dat beeld enigszins te nuanceren. Ook na dit uitgebreide onderzoek naar het individu is mijn mening niet veranderd. Hij was een mens als u en ik, met zijn eigen deugden en tekortkomingen.’
Heeft u gebruik gemaakt van veel nieuwe bronnen voor dit onderzoek?
‘De uitdaging in het schrijven van een Napoleon-biografie is niet zozeer het vinden van nieuwe bronnen, maar een overwogen selectie maken uit de overvloed aan bekende bronnen. Het beeld dat een historicus reconstrueert van het leven van Napoleon is grotendeels afhankelijk van de bronnen die hij of zij kiest te gebruiken. Er zijn tal van geweldige anekdotes over het leven van Napoleon, die echter grotendeels jaren na het feit zijn opgeschreven. Zo hebben historici in het verleden de memoires van de hertogin d’Abrantès gebruikt als historische bron over het leven van Napoleon. Nu heeft de Duchesse inderdaad in haar jeugd Bonaparte vrij goed gekend, maar haar memoires werden opgeschreven in de jaren dertig van de negentiende eeuw, met hulp van haar toenmalige minnaar Honoré de Balzac, bekend om zijn vrij grote fantasie. We kunnen de memoires van de hertogin dan ook niet als betrouwbare historische bron gebruiken.
‘In zijn memoires kijkt Napoleon verbitterd terug op zijn leven’
Tijdens zijn ballingschap op Sint Helena, in de laatste jaren van zijn leven, legde Napoleon zich toe op het documenteren van zijn eigen memoires. Hij had in die tijd vier ‘evangelisten’ in dienst, aan wie hij zijn memoires dicteerde. Begrijpelijkerwijs keek hij vrij verbitterd terug op zijn leven en carrière, inclusief zijn liefdesleven met Josephine de Beauharnais. Op de meest vulgaire manier beledigde hij zijn ex-vrouw. Terwijl we in de brieven die hij haar schreef tijdens zijn eerste veldtocht naar Italië in 1796-1797 toch duidelijk kunnen lezen hoe smoorverliefd hij op haar was. Objectief brongebruik blijft de grootste uitdaging van elke historicus.’
Adam Zamoyski geeft een lezing over Napoleon. De man achter de mythe op het Geschiedenis Festival, dat plaatsvindt op 6 oktober 2018. Meer info en tickets.
