Het levensverhaal van Maurits van Nassau is een heldenepos met een tragisch slot. De zoon van Willem van Oranje, een groot veldheer, slaagde erin weerstand te bieden aan de troepen van de koning van Spanje die de opstandige Nederlanden trachtte te heroveren en wist zo het levenswerk van zijn vader veilig te stellen. Hij deed dat in eendrachtige samenwerking met de belangrijkste bestuurder in de Nederlanden, Johan van Van Oldenbarnevelt, de landsadvocaat van Holland, die fungeerde als een soort premier. Kort gezegd betekende deze samenwerking dat Van Oldenbarnevelt de Nederlandse provincies het geld liet leveren waarmee Maurits oorlog kon voeren. Die formule was succesvol tot 1609, toen Nederland en Spanje een bestand sloten. Vanaf dat moment liepen de belangen van Maurits en Van Oldenbarnevelt niet meer parallel en uiteindelijk kwam het naar aanleiding van een kerkelijk geschil tot een confrontatie die tot gevolg had dat Van Oldenbarnevelt, inmiddels een bejaarde man, werd onthoofd. Dit drama maakte van Maurits een omstreden held.
De vraag waarom hij het zover heeft laten komen heeft geschiedschrijvers lang bezig gehouden. Van Oldenbarnevelt wordt alom gezien als een van de beste politici uit de Nederlandse geschiedenis. Waarom liet Maurits hem op zijn oude dag en om een schijnbaar triviale aanleiding ter dood brengen? De Amsterdamse emeritus hoogleraar Van Deursen, als geen ander geschoold in de vaderlandse geschiedenis, heeft de behoefte gevoeld om nog eenmaal zijn licht over deze kwestie te laten schijnen. Hij heeft dat gedaan in een biografie. Er was al een biografie van Johan van Van Oldenbarnevelt, door Den Tex. Van Deursen heeft zich gewijd aan het levensverhaal van Maurits onder de titel Maurits van Nassau. De winnaar die faalde.
De ondertitel is duidelijk: het gaat hier om een biografie waarin een oordeel wordt uitgesproken. Maurits was als veldheer een winnaar, maar hij faalde in zijn confrontatie met Johan van Van Oldenbarnevelt. Die confrontatie wordt door Van Deursen beschouwd als een van de grootste drama’s van de Nederlandse geschiedenis en de biografie is geschreven om dat drama begrijpelijk te maken. Het is nadrukkelijk een thematische biografie: het hele verhaal is toegeschreven naar die ultieme en beslissende confrontatie. Dat maakt het boek krachtig en scherp, maar ook wat eenzijdig. De vaderlandse geschiedenis wordt geschreven rond personen die hoofdrollen speelden in politieke en militaire kwesties, maar over aspecten die niet op dat terrein liggen vernemen we weinig. Het gaat evident niet om een biografie waarin is gepoogd om Maurits’ leven in al zijn facetten te tonen. Er zijn ook geen nieuwe bronnen voor uit de archieven opgediept. Het gaat om een kritische evaluatie van een cruciale periode in de vaderlandse geschiedenis vanuit het standpunt van een van de hoofdpersonen.
Slag bij Nieuwpoort
Van Deursen begint zijn verhaal met te vertellen dat Van Oldenbarnevelt het mogelijk maakte dat Maurits zijn vader kon opvolgen als stadhouder van Holland en dat beide mannen goed samenwerkten. Maar hij maakt meteen duidelijk dat de verhouding niet gelijkwaardig was: Van Oldenbarnevelt (die hij omschrijft als ‘de grootste staatsman die Nederland in al de eeuwen van zijn bestaan heeft gekend’) was belangrijker voor Maurits dan omgekeerd. ‘Van Oldenbarnevelt was de bekwaamste, de veelzijdigste, en stellig ook de sterkste persoonlijkheid van de twee’. Maurits was een groot legeraanvoerder, maar hij kon dat alleen zijn dankzij Van Oldenbarnevelt, die de groep vertegenwoordigde die de feitelijke macht in handen had, de Hollandse regenten. Tussen de twee bestonden verschillen van inzicht, over het bondgenootschap met Frankrijk bijvoorbeeld en over de te volgen strategie.
Deels was dat een kwestie van karakter: Van Oldenbarnevelt koesterde het brede perspectief en spaarde liever geld dan mensenlevens, terwijl Maurits vooral oog had voor details en sterk meeleefde met zijn soldaten. Hij was niet geneigd tot risico’s en vermeed daarom het voeren van veldslagen. Toen hij uiteindelijk toch een keer een slag leverde, de befaamde slag bij Nieuwpoort in 1600, deed hij dat pas nadat hij zich had laten overtuigen door Van Oldenbarnevelt. Die slag werd gewonnen, maar had net zo goed op een desastreuze nederlaag kunnen uitlopen. Hij bleek uiteindelijk ook nog zinloos, omdat Maurits de overwinning niet durfde uit te buiten.
De slag bij Nieuwpoort werd daardoor een keerpunt in de relatie tussen Maurits en Van Oldenbarnevelt en zorgde ervoor dat zij een deel van hun respect voor elkaar verloren. In de jaren daarna ging de verwijdering voort. Toen grote successen uitbleven en de lasten van de oorlog steeds zwaarder gingen wegen, neigde Van Oldenbarnevelt naar vrede, terwijl Maurits de oorlog wilde voortzetten.
De ware religie
Van Deursen koppelt die oorlogszucht aan twee zaken: de reputatie van Maurits’ ‘huis’ (de Nassaus) en de gereformeerde religie. ‘Zijn huis heeft gestreden voor dat geloof, dat het wezenskenmerk is van de staat. Wie deze staat en dus deze kerk bedreigt is zijn vijand’, aldus Van Deursen.
De positie en de reputatie van Maurits was nauw verbonden met de oorlog. Die oorlog werd gevoerd om het voortbestaan te waarborgen van de republiek waarin de ‘ware gereformeerde religie’ werd beschermd. Dit nobele doel zal Maurits zonder twijfel aan het hart zijn gegaan, want de Nassaus hadden hun lot eraan verbonden. Zolang er oorlog voor moest worden gevoerd vielen alle belangen samen, maar zodra dat niet meer het geval was begonnen de complicaties. Zonder oorlog waren Maurits en zijn familie niet meer onmisbaar en slonk hun invloed en aanzien. Oorlog was voor Maurits niet slechts een middel om de veiligheid van de republiek te waarborgen, hij was persoonlijk gebaat bij de oorlogvoering.
In die belangentegenstelling lijkt me de kern van het conflict te liggen, waarbij het grote probleem voor Maurits was dat hij als motief om de oorlog voort te zetten natuurlijk moeilijk op de proppen kon komen met eigenbelang. Hij moest dus andere motieven vinden. Bij dit alles ging het er vooral om zijn Nederlandse tegenstanders (de partij die voor vrede was) de macht te ontnemen en het enige middel dat Maurits daartoe had was geweld. Dankzij zijn reputatie en zijn populariteit bezat hij bovendien het nodige krediet. De rechtvaardiging voor zijn rigoureuze optreden vond hij uiteindelijk in het conflict over de interpretatie van de predestinatieleer waarin de emoties hoog oplaaiden en waarin Van Oldenbarnevelt een impopulair standpunt innam.
Deze versie is misschien wat cynisch, maar niet onaannemelijk. Van Deursen deelt dit cynisme echter niet en vindt het religieuze conflict van wezenlijk belang. Hij vindt wel dat Maurits tekort schoot als leider en heeft bedenkingen bij diens gebruik van geweld, maar in essentie acht hij Maurits te goeder trouw. Het problematische van zijn versie is dat hij aannemelijk moet zien te maken dat Maurits werkelijk inhoudelijk begaan was met de kerkelijke twisten en bovendien geloofde in de verraderlijkheid van Van Oldenbarnevelt. De argumenten voor Maurits’ betrokkenheid bij geloofskwesties vindt van Deursen met enige moeite, maar het blijft een dubieus punt.
Hetzelfde geldt voor de argumentatie dat Maurits werkelijk meende dat het beleid van Van Oldenbarnevelt het voortbestaan van de republiek en de ware religie in gevaar bracht en dus de doodstraf rechtvaardigde. Wie zich door Van Deursen laat overtuigen en beide punten aanvaardt, kan Maurits’ gebruik van geweld zien als een oprechte poging om het land van de ondergang te redden.
Pas op het moment dat het hoofd van Van Oldenbarnevelt over straat rolde faalde de winnaar echt, meent Van Deursen: ‘Als er een rechtbank van de geschiedenis bestond, zou die over Maurits ondubbelzinnig het schuldig uitspreken’. Met dit strenge oordeel heeft de biograaf bijna weten te verhullen dat hij de reputatie van Maurits zoveel mogelijk heeft trachten te redden.
Luuc Kooijmans is auteur van ‘Liefde in opdracht. Het hofleven van Willem Frederik van Nassau’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
