Op 25 januari jongstleden overleed de Amerikaanse socioloog Daniel Bell. Bell werd op 10 mei 1919 geboren als Daniel Bolotsky, zoon van Joodse immigranten uit Oost-Europa. Hij werd al op zijn dertiende lid van de Young People’s Socialist League en maakte in 1932 op straat propaganda voor de totaal kansloze socialistische kandidaat voor het presidentschap, Norman Thomas.
Bell studeerde aan het eind van de jaren dertig aan het City College van de stad New York, in het gezelschap van een groot aantal briljante Joodse leeftijdgenoten die het Amerikaanse intellectuele leven nog decennia zouden opfleuren. Daar was toen iedereen links: stalinistisch, trotskistisch of gewoon zeer socialistisch zoals Daniel Bell. Naar eigen zeggen bleef hij zijn leven lang een socialist, al is er alle reden om te veronderstellen dat hij in later jaren een echte sociaal-democraat was.
Bell eindigde zijn carrière als een gevierd docent aan Harvard, maar hij begon als journalist. Dat zal de reden zijn dat hij zijn leven lang zeer leesbaar is blijven schrijven en nimmer in academisch jargon is vervallen – er is alle reden om alle alfa- en gammawetenschappers te dwingen hun actieve leven te beginnen met een paar jaar journalistiek.
Zijn beroemdste boek publiceerde Bell in 1960: The End of Ideology. On the Exhaustion of Political Ideas in the Fifties. Heel kenmerkend was dat een bundel met zeer gevarieerde artikelen, die volledig vrij waren van pretentieuze academische prietpraat. Volgens sommigen behoort deze bundel opstellen tot de belangrijkste boeken van de vorige eeuw.
Daarbij rijst onvermijdelijk de vraag hoe is vast te stellen dat een boek zo gewichtig is. Invloedrijke boeken kunnen totaal verschillende dingen doen. De schrijver kan de wereld verrassen met een compleet nieuw idee, waarvan pas langzaam het enorme gewicht duidelijk wordt. Even belangrijk kan een boek zijn dat een bestaande situatie zo kernachtig samenvat dat iedereen wel moet concluderen: inderdaad, zo zit dat!
The End of Ideology behoort evident tot de tweede categorie. Laat ik erbij vermelden dat mijn dissertatie heel anders in elkaar zou hebben gezeten als ik Bells boek niet ergens in de vroege jaren zeventig zou hebben gelezen. Wat Bell zo kernachtig samenvatte was het politiek-intellectuele toneel van de tweede helft van de jaren vijftig.
De grote ideologieën die de westerse politiek een eeuw lang hadden gedomineerd, waren verschrompeld als oude ballonnen. Het agressieve fascisme van het Interbellum had de oorlog niet overleefd, terwijl het stalinisme in 1956 was ontmaskerd als een ijdele, moordzuchtige dwaalleer. In de westerse democratieën hadden sociaal-democratie en conservatisme een compromis gesloten dat bestond uit een gereguleerd kapitalisme, voorzien van een verzorgingsstaat.
Voor Bell en zijn vrienden was het einde van de ideologie ook een hoogst persoonlijke zaak; zij hadden immers langdurig en vrij pijnlijk afscheid genomen van het marxisme, dat ze aan het eind van de jaren dertig nog hadden beschouwd als de ware heilsleer. Sommige ex-marxisten zouden na die geloofsafval regelrecht door het politieke centrum naar een gespierd conservatisme marcheren, bijvoorbeeld Bells beste vriend Irving Kristol, de peetvader van het neoconservatisme.
Op Bells stelling over het einde van de ideologie is in de loop der jaren veel kritiek geleverd. Het boek was immers nog niet verschenen of het marxisme leek uit zijn graf op te staan om zich nog eenmaal te manifesteren, nu als farce in het linkse straattheater van de jaren zestig.
Dat er een blijvende behoefte is aan een of ander legitimerend geloof, had Bell overigens wel vermoed. Dat het compromis van sociaal-democraten en conservatieven in de loop van de jaren zeventig zou worden ingeruild voor de agressieve marktideologie van het neoliberalisme zeker niet. Natuurlijk was ‘het einde van de ideologie’ zelf ook weer een ideologie.
