Lombok-comités en Transvaalkoorts

Nederlanders hebben het imago van een nuchter volkje. Maar rond 1900 was die nuchterheid even ver te zoeken. Mede onder invloed van de ‘pacificatie’ van Nederlands-Indië vierde het nationalisme hoogtij. Nederland klopte zich op de borst en bemoeide zich zelfs met de strijd van de ‘stamverwante’ Boeren in Zuid-Afrika tegen de Britten.                            

Militant nationalisme

In juli 1904 stond Nederland op zijn kop. Het land liep massaal uit om generaal J.B. van Heutsz, de ‘pacificator van Atjeh’, als een held te ontvangen. Een nationaal ontvangstcomité had een speciale trein geregeld, waarmee Van Heutsz een stedentour maakte. In iedere stad werd hij verwelkomd door een juichende menigte. Nederland was trots op deze held, die ervoor gezorgd had dat de driekleur voortaan fier wapperde boven Atjeh.
 

Van Heutsz had ervoor gezorgd dat de driekleur voortaan fier wapperde boven Atjeh

Dat de ‘pacificatie’ met harde hand was uitgevoerd en veel leed voor de inheemse bevolking had veroorzaakt, leek niemand op dat moment te deren. Nederland werd overspoeld door een militant nationalisme. Als beloning voor zijn werk in Atjeh kreeg Van Heutsz de ‘Grote Prijs’: de post van gouverneur-generaal van Nederlands-Indië. In die hoedanigheid zorgde hij ervoor dat de pax Neerlandica binnen een paar jaar tot in de verste uithoeken van Nederlands-Indië gevestigd was: van Sebang voor de kust van Noord-Sumatra tot Merauke in het zuiden van Nieuw-Guinea.
 

Modern imperialisme

De triomftocht van Van Heutsz vormde het hoogtepunt van wat later de Nederlandse versie van het moderne imperialisme is gaan heten. Aan het eind van de negentiende eeuw verdeelden de westerse koloniale machten onderling de rest van de wereld. Tot dan toe waren de overzeese gebiedsdelen van de koloniale machten min of meer beperkt gebleven tot handelsposten aan de kust, maar nu werd ook het achterland geannexeerd. Zo kon de stroom van grondstoffen naar de industrieën in het moederland gegarandeerd worden en tegelijkertijd hoopte men dat de grotere koloniën een afzetmarkt vormden.
 

Eind negentiende eeuw verdeelden de westerse koloniale machten de rest van de wereld

Agressieve competitie leidde tot een ware race om zo veel mogelijk gebied te vergaren. De Scramble for Africa, waarbij onder andere Groot-Brittannië, Frankrijk, Duitsland en België onderling nagenoeg het gehele Afrikaanse continent verdeelden, is het bekendste voorbeeld van dit proces. 
 

Pacificatie van Nederlands-Indië

Nederland speelde in Afrika geen rol, maar begon in die tijd wel aan de pacificatie van Nederlands-Indië. Na de Franse tijd was de Indische archipel in 1816 in handen gekomen van de Nederlandse Staat. Met de Britten was in een aantal traktaten overeengekomen dat vrijwel het gehele gebied aan Nederland toebehoorde.

De buitengrenzen van Nederlands-Indië waren hiermee getrokken, maar in eerste instantie deed de Nederlandse regering niet erg veel moeite om de onbestuurde terra incognita binnen die grenzen in te vullen. Vooral om onnodige kosten te vermijden beperkte men zich met het Cultuurstelsel – waarbij de Indische overheid de productie op Java strikt aanstuurde – tot het realiseren van een ‘batig slot’ op de begroting; een kolonie bleek namelijk een kostbare onderneming. Een weinig glamoureuze onderneming ook, die niet veel aandacht kreeg in het moederland.
 

In eerste instantie deed de Nederlandse regering niet erg veel moeite om de onbestuurde Indische terra incognita in te vullen