De hotspots van achttiende-eeuws Parijs. Lekker weg in de jaren dertig. Haute Couture in de Middeleeuwen. Trends zijn van alle tijden. Culinaire avonturen, mode, wonen en uitgaan door de eeuwen heen.
De herberg op 19, de put op 31, de doolhof op 42, de gevangenis op 52 en de dood op 58 – de indeling van het ganzenbordspel is nooit veranderd. Misschien is dat wel de reden dat de getallen zo vaak in verband zijn gebracht met getallensymboliek. Het laatste vak, 63, zou te maken hebben met het bijgeloof dat 63 `het moordjaar’ was: de leeftijd waarop men de grootste kans had te sterven. 42 zou een belangrijk mystiek nummer zijn, omdat het aantal generaties tussen Adam en Jezus 42 bedraagt, het een belangrijk getal is in het Egyptische Boek van de Doden en de Noorse god Odin 42 bijnamen had. Dus!
Ook bij de keuze van de gans lijkt symboliek een belangrijke rol te hebben gespeeld. De gans zou het symbool zijn geweest van waakzaamheid, of van domheid. De gans zou een verwijzing zijn naar de Griekse mythologie, waarin hij voor het noodlot staat. De gans is een trekvogel die moeiteloos zijn weg vindt en dáárom is gecast als hoofdrolspeler. Ganzen wandelen op het land keurig achter elkaar aan, vandaar dat parcours.
Helaas weet niemand het zeker. De herkomst van het spel is immers in het duister gehuld. Niemand weet waar het vandaan komt en wie het heeft bedacht. De eerste spellen stammen uit de tijd rond 1600. Ganzenbord werd gespeeld in de Italiaanse en Franse vorstenhuizen. Bijvoorbeeld aan het hof van Francesco I, een Medici en een lichtelijk losbandig type. De vrolijke groothertog stuurde de strenge en sombere Filips II een exemplaar van het Gioco dell’Oca. Waarschijnlijk een pesterijtje: ganzenbord was tenslotte een geluksspel.
Na 1600 ging het rap met de verspreiding van het spel. In Londen werd al in 1597 een `newe and most pleasant game of the goose’ gesignaleerd, en in de eerste jaren van de zeventiende eeuw raakte het spel ook in Nederland in trek. Anders had Johan van Heemskerk in zijn Minnekunst uit 1626 nooit een speciale ganzenbordaanwijzing hoeven maken. Knijp een oogje dicht voor het valsspelen van uw geliefde, daar komt zijn raad op neer: `Soeckt sy met gaeuwigheid voorbij de put te raken/ Of telt sy er een teveel uyt vreese van de doot/ Siet dat ghy u niet stoort, noch u daeraen en stoot.’
Al snel ontstonden er varianten op het oerganzenbord. Eerst pikante versies, die gaandeweg plaatsmaakten voor meer leerzame en moraliserende spellen. Op een bord uit de tweede helft van de zeventiende eeuw kon nog een winnaar zijn afgebeeld die de verliezer met een obsceen gebaar belachelijk maakt. Dat was een eeuw later ondenkbaar. Een moraliserend spel was bijvoorbeeld het Game of Human Life, en het Virtue Rewarded, Vice Punished. In Nederland verschenen motto’s als `Die vloekt of onder het spelen ’s Heeren Naam gebruikt, zal in het geheel van het spel verstoken zijn’ op de borden.
De leerzame varianten waren meestal aardrijkskundige of historische spellen, zoals het Constitutiespel, dat het gezag van de paus bestreed, en het Nieuw Nederlandsch Schutters Spel, dat de vaderlandsliefde moest bevorderen – om uit de gevangenis te komen moest je `Wien Neerlands bloed’ zingen.
Voor bijna elk soort gelegenheid, zo lijkt het, is wel eens een ganzenbord gemaakt: politiek, reclame, goede doelen. En ze zijn er nog steeds. Het nieuwste ganzenbord is door de NOS ontwikkeld voor de derde dinsdag van september in 2003. Een `prinsjesdagganzenbord’ dus, en virtueel nog wel. Een lustig springende gans hopt over het scherm als er op een dobbelsteen wordt geklikt. In de `hofput’ moet je de indringende vraag beantwoorden of je wel de juiste persoon bent om het koffertje van Zalm te dragen. Bij mij liep toen de computer vast.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
