Elke nacht slaapt koning Sjahriar met een andere jonge vrouw, die hij de volgende dag laat executeren. Als Sheherazade, de dochter van de vizier, aan de beurt is, weet ze aan de dood te ontkomen door de koning elke nacht een verhaal te vertellen. Deze verhalen vormen de vertellingen van 1001 Nacht. De Iraans-Nederlandse schrijver Kader Abdollah heeft de verhalen opnieuw in het Nederlands vertaald en voorziet ze van zijn eigen interpretaties en achtergrondinformatie. ‘1001 Nacht diende vroeger als een mondelinge universiteit voor alle mensen.’
Kunt u de historische context van 1001 Nacht schetsen?
‘De oudste verhalen zijn waarschijnlijk drie- of vierduizend jaar oud. Vóór de opkomst van de Islam hadden de verhalen al een duidelijk doel; het was bedoeld om levenslessen over te dragen aan de jongere generaties. Ouders en grootouders leerden hun kinderen door middel van vertellingen hoe ze met geluk, verdriet, woede, liefde en andere elementen van het leven om moesten gaan. Niemand ging naar een school of universiteit zoals wij die kennen, dus wijsheden over het leven werden van generatie op generatie overgedragen via deze verhalen. Het was eigenlijk een mondelinge universiteit voor alle mensen.’
‘In de zevende eeuw na Christus komt de Islam op in het Midden-Oosten en in de achtste en negende eeuw beginnen islamitische leiders de verhalen van 1001 Nacht als een religieuze werk te presenteren. Om het als een religieus werk voor te stellen moeten zij elementen van de sharia in de verhalen verwerken. Vooral de kalief Harun al-Rashid voegde daarom veel elementen toe aan de vertellingen . Doordat de islam de verhalen naar zijn hand zette, werd de invloed van de verhalen nog groter dan die al was.’
U schrijft dat het boek gezien moet worden als wereldliteratuur en niet als Midden-Oosterse literatuur. Kunt u dat uitleggen?
‘Het is wereldliteratuur omdat de lessen uit de verhalen betrekking hebben op de hele mensheid en nog altijd voor iedereen gelden. Ook in de huidige maatschappij, ongeacht waar je woont, zijn de levenslessen nog steeds nuttig.
Sommige verhalen uit 1001 Nacht hebben hun oorsprong ook buiten het Midden-Oosten. De alleroudste verhalen zijn hoogstwaarschijnlijk ontstaan in India en hebben uiteindelijk via orale overlevering hun weg naar Perzië gevonden.
Bovendien, en er zullen veel mensen in het Midden-Oosten zijn die het niet fijn vinden om dit te horen, waren de lossen verhalen nooit één compleet boek geworden zonder de grote inspanningen van de Franse reiziger en schrijver Antoine Galland. Er waren altijd al losse verhalen, maar het boek 1001 Nacht bestond niet totdat Galland die verhalen in de zeventiende eeuw begon te verzamelen. Hij heeft ook veel overbodige elementen verwijderd en bepaalde verhalen toegevoegd, dus hij is heel belangrijk geweest voor de manier waarop deze verhalen zijn overgeleverd. Naar mijn mening té belangrijk om enkel nog te kunnen spreken van Midden-Oosterse literatuur.’
1001 Nacht liet het rookgordijn tussen Oost en West vervagen
Wat was het effect van Gallands verzameling?
‘De rol van de verhalen is door de jaren heen enigszins veranderd. 1001 Nacht heeft voor meer Europeaanse interesse en kennis over de oosterse cultuur gezorgd. Antoine Galland was een van de eersten die het rookgordijn tussen Oost en West liet vervagen. Daarvóór waren de Oosterse wereld en Europa grotendeels van elkaar gescheiden op cultureel gebied. Vooral in de negentiende eeuw gaven Gallands verhalen mensen de mogelijkheid om zich op de bazaars van Isfahan, Bagdad en Damascus te wanen. Ik zou niet willen zeggen dat 1001 Nacht als historische bron geldt, maar veel culturele waardes die in de verhalen naar voren komen gelden nog steeds. Zo is de relatie tussen mannen en vrouwen nog steeds vergelijkbaar, familiebanden zijn veelal hetzelfde gebleven en religie heeft nog altijd een belangrijke positie. De verhoudingen in het Midden-Oosten worden ook mooi duidelijk gemaakt in de verhalen. Verschillende steden en volkeren die in het verleden met elkaar verbonden waren, zijn dat nog steeds.’
Kunt u iets meer vertellen over de verhoudingen tussen mannen en vrouwen in 1001 Nacht?
‘Vrouwen spelen een hele belangrijke rol in deze verhalen. Ze worden grotendeels vanuit het perspectief van vrouwen verteld en het zijn meestal de vrouwen die de touwtjes in handen hebben. Hoewel ze volgens de wet in de vroege middeleeuwen geen rechten hadden, weten ze mannen dankzij hun intelligentie tegen elkaar uit te spelen of situaties dusdanig naar hun hand te zetten dat ze zelf de dienst uitmaken. Kijk naar de manier waarop Sheherazade koning Sjahriar aan het lijntje weet te houden met haar verhalen. Lezers moeten zich echter wel bewust zijn van het feit dat de situatie van de vrouw in de eerste eeuwen van de Islam verschrikkelijk was. Door het invoeren van de Sharia verslechterde de positie van de vrouw ontzettend.
Ik meen dat je 1001 Nacht moet lezen als een kritiek op de maatschappelijke positie van vrouwen in die tijd. De verhalen van 1001 Nacht laten zien hoe intelligent en machtig vrouwen van nature zijn en moedigt daarmee emancipatie aan. Ondanks de onderdrukking die de islam veroorzaakte, stelden vrouwen zich niet onderdanig op. Ze probeerden alsnog hun dromen te bereiken en ze deden er alles aan om de mannelijke cirkel van macht te breken.’
Antoine Galland
Zou het kunnen dat vrouwen verantwoordelijk zijn voor het bedenken van sommige verhalen?
‘Ik noem de mensen die verantwoordelijk zijn voor deze kritische verhalen in mijn boek ‘nobele mensen’. Het is namelijk onmogelijk om de exacte bron van de verhalen te herleiden. Persoonlijk ben ik echter geneigd om te veronderstellen dat geleerde mannen verantwoordelijk zijn voor de verhalen die in de eerste eeuwen van de islam zijn geschreven. Vrouwen hadden destijds pen noch podium en konden onmogelijk kritische denkbeelden naar buiten brengen. In de vroege middeleeuwen konden vrouwen in het Midden-Oosten niet lezen en schrijven. Dan is de enige optie dat ze hun kritiek mondeling hebben overgedragen, maar dat was destijds erg gevaarlijk.
Er waren ook wijze mannen die zagen dat de positie van de vrouw niet correct was en die daar verandering in wilden brengen. Zij konden vrouwen wel een podium geven.
Het is zeker mogelijk dat vrouwen de verhalen later enigszins naar hun hand hebben gezet. Vrouwen waren degenen die de 1001 Nacht verhalen vertelden aan hun kinderen, dus de kans is groot dat ze in huiselijke kring wel hun eigen denkbeelden daarin hebben verwerkt.’
U heeft ervoor gekozen om bepaalde elementen uit de verhalen weg te laten.
‘Ik heb vooral veel pornografische elementen weggelaten uit mijn versie. In de inleiding van mijn boek geef ik wel een voorbeeld van zo’n passage. Het is overduidelijk dat de pornografische teksten niet bij de oorspronkelijke verhalen hoorden. Sheherazade is een meisje van een jaar of veertien, dus het is hoogst ongeloofwaardig dat zij de koning uitgebreid over seksuele ervaringen vertelde. Bovendien zouden dit soort teksten in de zevende en achtste eeuw tegen het zere been van islamitische leiders zijn, wat aanduidt dat deze elementen toen nog geen deel uitmaakten van de verhalen.
Verder staan er in veel versies van 1001 Nacht politieke elementen die aan moeten tonen dat de verhalen aan een bepaald land toebehoren. In de twintigste eeuw ontstonden er in de Arabische wereld veel nieuwe staten, die allemaal hun eigen identiteit moesten creëren. Veel politici wilden het bekende 1001 Nacht graag opeisen bij te dragen aan hun eigen geschiedenis.
Deze pornografische en politieke elementen zijn op hun eigen manier heel interessant, maar ze komen de schoonheid van de oorspronkelijke verhalen niet ten goede.’
Kader Abdolah. Foto: Yvette Wolterinck
Inmiddels zijn veel verhalen die deel uitmaken van 1001 Nacht door Westerse filmmakers weergegeven als kinderfilms. Wat vindt u daarvan?
‘Dat vind ik de mooiste manier om kinderen in aanraking te brengen met 1001 Nacht. Het is voor kinderen onmogelijk om het boek te lezen, want het is veel te ingewikkeld geschreven. Het interessante aan 1001 Nacht is ook dat elke generatie door een nieuwe bril naar de verhalen kijkt. Jongeren, zowel Arabisch als Westers, kijken anders naar deze verhalen dan ik, omdat ze opgroeien in een andere wereld. Het zou niet verstandig zijn om jonge mensen te forceren om de oorspronkelijke teksten te lezen. Laat ze in contact komen met de levenslessen die de verhalen dragen, dan maakt het niet uit of dat via Netflix is of via een oud boek.’
De pornografische en politieke elementen komen de schoonheid van de oorspronkelijke verhalen niet ten goede.
Er zijn al veel edities en vertalingen van 1001 Nacht verschenen. Waarom besloot u toch om uw eigen versie te schrijven?
‘Het boek stond altijd bij mijn ouders op de schoorsteenmantel. Ik ben opgegroeid met de verhalen uit dat boek, die door mijn grootouders aan mij werden verteld toen ik klein was. Eerst vertelden ze de eenvoudige kindervariant, maar in mijn puberteit probeerde ik het boek meerdere keren zelf te lezen. Ik kwam echter nooit veel verder dan de eerste paar bladzijdes. Het boek overmeesterde me volledig, omdat ik nog te jong was om het te begrijpen.
Vervolgens ging ik naar de universiteit en was ik veel te druk met de ondergrondse bewegingen en de Iraanse revolutie. De Ayatollahs en mijn vlucht naar Nederland zorgden ervoor dat ik geen tijd had voor het boek, maar ik kreeg steeds meer het gevoel dat ik me moest haasten om het te lezen. Een paar jaar geleden vond ik in mijn eigen boekenkast de Perzische editie die mijn vader mij vijfentwintig jaar geleden had gegeven. Toen ik het begon te lezen merkte ik meteen dat ik het in mijn hoofd aan het vertalen was voor mijn Nederlandse lezers. Vervolgens besloot ik om mijn vertalingen en mijn eigen interpretaties op papier te zetten en dat leverde dit boek op.’
1001 Nacht.
Kader Abolah, Prometheus, 512 p., € 24,99
