Na een jaar vol onrust en geweld in de Arabische wereld hopen sommigen dat dictaturen plaats zullen maken voor democratieën. Anderen voorspellen dat de ‘Arabische Lente’ net zo zal eindigen als de Iraanse Revolutie van 1979: in een islamitische dictatuur. Volgens historicus Mark Thiessen hangt het verloop van de revoluties in grote mate af van de snelheid van de veranderingen in de komende maanden. Thiessen publiceerde in 2009 An Island of Stability. The Islamic Revolution of Iran and the Dutch Opinion, over Nederlandse reacties op de Iraanse Revolutie, waarin de sjah plaats moest maken voor ayatollah Khomeini.
‘De uitgangssituatie in Egypte was goed vergelijkbaar met de toestand in Iran aan de vooravond van de revolutie daar. Beide landen hadden een autoritaire heerser met een groot veiligheidsapparaat, die werd gesteund door het Westen. En in beide landen bestond een georganiseerde islamitische oppositie. Bovendien was ayatollah Khomeini, de leider van de revolutie in Iran, geïnspireerd door de streng islamitische geestelijke Hassan al-Bannah. Die heeft ook de Moslimbroederschap opgericht, die nu in Egypte veel stemmen krijgt.
Volgens Khomeini’s interpretatie zijn islam en democratie niet met elkaar te rijmen omdat alle legitieme wetgeving afkomstig is van God, of van hen die perfect op de hoogte zijn van het religieuze recht: van mensen als Khomeini zelf dus, en niet van het volk.
De Moslimbroederschap heeft zich een andere, gematigder kant op ontwikkeld. Hun versie van de islam zou wel samen kunnen gaan met democratie. Of dat ook gaat gebeuren is afhankelijk van de bereidheid van het Egyptische leger op tijd de macht aan gekozen volksvertegenwoordigers over te dragen, zodat de opstand niet radicaliseert.
Dat de Iraanse Revolutie zo radicaal afliep, kwam doordat het lang duurde voordat de sjah enigszins toegaf aan de eisen van de opstandelingen. Daardoor waren mensen op den duur niet meer tevreden te stellen met concessies, zelfs niet toen de sjah uiteindelijk bereid was af te treden. In zo’n situatie krijgt de partij die radicale veranderingen belooft veel aanhang. In Iran waren dat Khomeini en de zijnen.
In Egypte is de opstand kort en krachtig geweest, en het geweld is redelijk beperkt gebleven. In Tunesië is het zelfs nog makkelijker gegaan. En in beide landen wordt nu gewerkt aan de opbouw van een democratie. Vooral in Tunesië lijkt het stapje voor stapje de goede kant op te gaan. In Egypte demonstreert momenteel weer een groep ontevredenen, die vinden dat de veranderingen sneller moeten gaan. Maar die groep lijkt klein. Bovendien hoor ik daar niemand pleiten voor een islamitische staat.
In Libië is de situatie een stuk onoverzichtelijker. Daar is nog sprake van de fog of war. Een groot verschil met de revolutie in Iran is dat de NAVO in Libië heeft ingegrepen om Khadaffi te helpen verjagen.
Tijdens de revolutie in Iran zag het Westen de veranderingen helemaal niet aankomen. Dat is bijvoorbeeld zichtbaar aan de reacties van het ambassadepersoneel op de onrust van toen. Vrijwel niemand hield rekening met een islamitische omwenteling. Zoiets was ook niet eerder gebeurd.
Ook speelde een rol dat de sjah een bondgenoot was van het Westen. Dat was tijdens de Koude Oorlog een belangrijke reden om hem te steunen. De geopolitieke situatie is momenteel anders. Bovendien worden nu argumenten over mensenrechten gebruikt om ingrijpen te rechtvaardigen. Dat is nieuw: ik heb nergens gelezen dat de sjah in het kader van de mensenrechten werd aangespoord om af te treden.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
