Onlangs werd bekend dat de HEMA gaat onderzoeken of er in de jaren zeventig en tachtig zaken zijn gedaan met bedrijven uit de DDR die gebruik maakten van dwangarbeid door Oost-Duitse politiek gevangenen. In het recent verschenen boek Knastware für den Klassenfeind, dat is gebaseerd op onderzoek in de Stasi-archieven, blijkt dat ook Wehkamp, Philips, Shell, Electronics en Berkelrode Meubel direct of indirect werkten met politiek gevangenen in de DDR.
Historicus Willem Melching, verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, is verbaasd over de ophef omtrent de berichtgeving. ‘Ik snap de opwinding eigenlijk niet, want het is in feite doodnormaal dat gevangenen arbeid verrichten. In Nederland maken gevangenen ook wasknijpers en andere producten die buiten de gevangenis worden verkocht.
Dat de DDR gevangenen aan het werk zette, is dus helemaal niets bijzonders. Het waren ook niet alleen de politiek gevangenen die artikelen voor het Westen maakten; de overige gevangenen deden dit ook.
Nu waren de arbeidsomstandigheden in de gevangenissen in de DDR wel vrij primitief, maar dat gold in het algemeen voor heel Oost-Duitsland. Zonder al te zeer te overdrijven zou je kunnen zeggen dat Oost-Duitsland één grote openluchtgevangenis was. Er stond een groot hek om het land waar niemand doorheen mocht, en iedereen werkte er voor een hongerloontje. In het Westen verdiende een werknemer destijds pakweg 600 euro per maand; in de DDR was dat 75 euro.
Vanwege de lage arbeidskosten besteedde het Westen op grote schaal werk uit in het Oostblok. In wezen is dat ook niets vreemds: tegenwoordig laten ondernemingen om dezelfde reden werk verrichten in lagelonenlanden als China of India. In hoeverre bedrijven in het buitenland de arbeidsrechten respecteren, interesseert de opdrachtgevers niet zoveel.
Wat je in de jaren zeventig en tachtig zag, is dat westerse bedrijven contracten sloten met bonafide Duitse staatsbedrijven. In die zin kun je de HEMA en Wehkamp het voordeel van de twijfel geven: hoe het er intern in de Oost-Duitse staatsbedrijven aan toeging, wisten ze niet. Ze hadden er hoogstwaarschijnlijk geen idee van wie de werknemers waren en dat er gevangenen werden ingezet.
De DDR had er zelf geen enkele moeite mee om mensen uit te buiten. De Oost-Duitse machthebbers waren voortdurend op zoek naar westerse valuta om machines, grondstoffen en andere producten te kunnen kopen. Zelf produceerden ze in de DDR niet heel veel van waarde, en in jacht op harde valuta om de failliete staatskas te spekken, werd het hele land geëxploiteerd.
Spin in het web was Alexander Schalck-Golodkowski, een slecht mens en dikke vrienden met de corrupte Beierse politicus Franz Josef Strauss. Hij handelde in alles wat los- en vastzat, variërend van wapens tot politiek gevangenen.
De verkoop aan West-Duitsland van Oost-Duitse gevangenen, die op een speciale lijst van zielige mensen werden gezet, leverde goed geld op. De enige Mercedes-rijder destijds in Oost-Berlijn was de advocaat Wolfgang Vogel, die de transacties tussen Oost en West begeleidde. De kinderen van de verkochte gevangenen werden overigens door het Oost-Duitse partijkader ingepikt en door hen verder opgevoed.
Het is waarschijnlijk dat in andere Oostbloklanden vergelijkbare praktijken plaatvonden en dat daar ook uitgebreid handel werd gedreven met het kapitalistische Westen. Maar van de DDR weten we relatief veel, omdat het Stasi-archief zeer toegankelijk is. Er werken veel onderzoekers die geregeld met serieuze publicaties komen.
Dat de HEMA en andere bedrijven bang zijn voor imagoschade en zeggen dat ze het nieuws nader zullen uitzoeken, valt te begrijpen. Het was in de jaren tachtig al bekend dat IKEA meubels in het Oostblok liet maken; het bedrijf bood later z’n excuses aan. Er viel verder niets uit te zoeken, want IKEA beweert dat het bedrijfsarchief kwijt is geraakt.
Het is ook maar de vraag hoe ver de HEMA en andere bedrijven met hun eigen onderzoek zullen komen. Mocht de negatieve publiciteit nu aanhouden, dan kunnen ze wellicht herstelbetalingen aan de voormalige politiek gevangenen overwegen.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
