Als je als Nederlander iets over een buitenlandse auteur zegt, is de kans dat deze jou daarop aanspreekt doorgaans vrij gering. Toen ik echter een paar jaar geleden in dit blad schreef dat Jonathan Israel, als het om de radicale stroming binnen de Verlichting gaat, meer op een ideoloog dan een historicus lijkt, bleef dit echter door hem niet onopgemerkt. Vlak voordat ik hem voor publiek moest interviewen begon hij over deze opmerking, die de meeste historici zouden ervaren als een forse belediging. Met zijn brede, overrompelend charmante glimlach, zei hij echter dat ik eigenlijk wel gelijk had. ‘Ik denk dat ik daar inderdaad voor moet oppassen. Ik kom soms wel érg gedreven over.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Dat laatste is een understatement, zoals blijkt uit Revolutie van het denken, een boekje waarin een reeks lezingen van Israel is gepubliceerd. Men zou het kunnen zien als een samenvatting van zijn inmiddels voltooide trilogie over de Verlichting. Israels neiging om de complexe geschiedenis van het Europese denken tussen 1650 en 1800 terug te brengen tot een even schematisch als normatief verhaal wordt in dit beknopte bestek wel erg simplistisch: alle ‘kernwaarden’ van onze moderne samenleving hebben we te danken aan Spinoza en een handvol andere ‘radicale Verlichters’, de zogenoemde ‘gematigde Verlichting’ van Locke, Hume en Voltaire was een doodlopende steeg, en dat de Franse Revolutie ontaardde in een bloedbad was de schuld van Rousseau, die een representant was van de Contra-Verlichting.
Het is een boodschap die er bij veel militante atheïsten in gaat als Gods woord in een ouderling. Maar het is tevens een sterk ideologisch geladen boodschap, die weinig recht doet aan het historisch fenomeen dat we aanduiden met de Verlichting.
In Democratic Enlightenment, het derde deel van zijn imposante Verlichtingstrilogie, schetst Israel niet alleen de grote lijnen, maar gaat hij ook gedetailleerd in op de verspreiding en de ontwikkeling van het Verlichtingsdenken in de tweede helft van de achttiende eeuw. Hij besteedt uitgebreid aandacht aan de kritiek van Rousseau, Voltaires invloed op absolute vorsten als de koning van Pruisen en de keizerin van Rusland, en op de wijze waarop Verlichtingsideeën doorwerkten in Schotland, Italië, het Iberisch schiereiland, Noord- en Zuid-Amerika, India en Japan.
En uiteraard aan de Republiek, waar het in het derde kwart van de zeventiende eeuw allemaal begonnen was. Vol vuur zet Israel uiteen dat de invloed van de gematigde Verlichters, die ratio en geloof vaak met elkaar wilden verzoenen en die dikwijls tegen vergaande democratisering waren, vanaf 1770 afnam en dat de radicale Verlichting dominant werd. Dit resulteerde in de triomf van de Franse Revolutie, die voor het eerst de universele mensenrechten proclameerde.
De hoeveelheid werk die Israel heeft verzet is meer dan indrukwekkend; zijn boeken maken een overweldigende, om niet te zeggen intimiderende indruk. Maar alles wat hij boven tafel heeft gekregen blijkt wel heel naadloos in zijn denkschema te passen. En het grootste bezwaar tegen Israels benadering van de Verlichting blijft toch dat hij, ondanks de enorme hoeveelheden historisch materiaal die hij over de lezer uitstort, tamelijk onhistorisch te werk gaat. Omdat wij nu een aantal ‘kernwaarden van de moderniteit’ onderschrijven, moesten die voor het eerst in de zeventiende eeuw geformuleerde denkbeelden uiteindelijk wel zegevieren en zat iedereen die er ooit anders over dacht op het verkeerde spoor.
Veel historici, onder wie Dan Edelstein in zijn vorig jaar verschenen The Enlightenment. A Genealogy, stellen dat deze benadering niet zo zinvol is, aangezien achttiende-eeuwers onder een bepaald begrip meestal iets heel anders verstonden dan wij. In tegenstelling tot Israel benaderen zij de Verlichting heel sterk vanuit het zelfbeeld dat mensen hadden die zich toen ‘verlicht’ noemden en laten zij zien dat het messcherpe onderscheid tussen een ‘radicale’ en ‘gematigde’ Verlichting een constructie van Israel is.
Jonathan Israel
Democratic Enlightenment. Philosophy, Revolution, and Human Rights 1750-1790
1066 p. Oxford University Press, € 35,00
Jonathan Israel
Revolutie van het denken. Radicale Verlichting en de wortels van onze democratie
239 p. Van Wijnen, € 25,00
