Home Jolande Withuis

Jolande Withuis

  • Gepubliceerd op: 30 mrt 2011
  • Update 02 mei 2023
  • Auteur:
    Jolande Withuis

‘Verschijnen er te veel biografieën?’ vroeg Historisch Nieuwsblad zijn lezers naar aanleiding van het boekenweekthema ‘levensverhalen’. Gelukkig antwoordde de meerderheid nee. Ik las de afgelopen maanden met veel plezier biografieën van kunstverzamelaarster Helene Kröller-Müller, dichteres Vasalis en politica Hilda Verwey-Jonker. Uiteenlopend van kwaliteit, maar alle drie boeken over vrouwen wier levens hoognodig moesten worden vastgelegd. De auteurs hanteren een vruchtbare combinatie van empathie en afstandelijkheid, deden jarenlang degelijk onderzoek en hadden oog voor de spanning tussen de manier waarop de hoofdpersonen zichzelf zagen en hoe hun leven er volgens de biograaf uitzag.

Daarin verschillen deze wetenschappelijke biografieën van genres die ook vallen onder het brede thema ‘levensverhalen’. Levensverhalen bijvoorbeeld die het product zijn van de talloze historische interview- en schrijfprojecten die de afgelopen jaren werden opgezet. Of herinneringen die door de hoofdpersoon zelf of in diens opdracht zijn genoteerd. Van dergelijke verhalen, waarbij de auteurs de complexiteit van het geheugen plegen te onderschatten, verschijnen er naar mijn smaak wél te veel. En wat erger is: ze worden al te vaak zonder kritische analyse serieus genomen als bron.
Dit geldt zeker inzake de Tweede Wereldoorlog. Laat ik een voorbeeld geven.

Anno 1945 was een belangrijk thema in de getuigenissen van Buchenwald-overlevenden de tegenstelling tussen communistische en andere politiek gevangenen, soms met de dood van niet-communisten als gevolg. Deze politieke moorden vonden in het algemeen plaats langs indirecte weg, vooral door de selectie van gevangenen voor arbeid in het beruchte werkkamp Dora Mittelbau.
Die selectie van een door de SS bevolen aantal lieten de Duitsers wijselijk aan de gevangenen zelf. Aangezien de goed georganiseerde communisten het in een bepaalde periode bij de afdeling Arbeitsstatistik voor het zeggen hadden, konden zij politiek tegenstanders op die gevreesde lijst plaatsen.

Deze en andere ellendige ervaringen werden onder de titel ‘Rode Terreur’ in het najaar van 1945 in een opzienbarende artikelenreeks aan de kaak gesteld door rooms-katholieke overlevenden. Ook sociaal-democratische kampgenoten waarschuwden Nederland voor wat ons wachtte als de communisten aan de macht kwamen. Communistische overlevenden hadden vanzelfsprekend een tegenovergesteld kampverhaal. Het is vaker gezegd: ‘De Koude Oorlog begon in Buchenwald.’

Wie echter recent gemaakte uitgebreide video-interviews bekijkt met 38 Buchenwald-overlevenden komt dit allemaal niet te weten. De gesprekken zijn digitaal toegankelijk, zodat we kunnen zoeken op sleuteltermen. Wie zoekt op ‘rode terreur’ krijgt geen hits. Daarentegen heeft intikken van de hedendaagse term ‘verwerking’ wel resultaat.

Als je goed op de hoogte bent van de geschiedenis en de nasleep van kamp Buchenwald bieden de interviews beslist boeiend aanvullend materiaal, want dan ga je voor deze geschiedvervalsing een verklaring zoeken. Bijvoorbeeld dat de geïnterviewden geen representatief gezelschap vormen: ze arriveerden relatief jong en in een betrekkelijk laat jaar in het kamp, waardoor ze de strijd om de macht niet hebben meegemaakt. Ze hadden noch in het kamp, noch in de Nederlandse kampgemeenschap een leidende positie. De protagonisten van het Rode Terreur-conflict uit 1945 waren ten tijde van het interviewproject allang dood.

Maar wie de kampgeschiedenis niet kent en deze interviews naïef gebruikt als betrouwbare kennisbron, komt bedrogen uit. Een van de onmenselijkste misdaden van het concentratiekampsysteem blijft uit zijn gezichtsveld: dat gevangenen werden gedwongen andere gevangenen te selecteren voor de dood.

De belangstelling voor de Tweede Wereldoorlog is de afgelopen jaren verschoven van feit naar beleving. Van hoe het was naar hoe het werd beleefd. Ik wil graag weten hoe deze onderlinge misdaden zijn beleefd. Maar dan zal ik eerst wel moeten weten dat ze zijn gepleegd. In wetenschappelijk onderzoek behoort het verschil tussen werkelijkheid en perceptie onderwerp te zijn van analyse.

Daarom: meer biografieën graag, en minder levensverhalen.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Nieuwste berichten

Stilleven van Alexander Adriaenssen
Stilleven van Alexander Adriaenssen
Interview

Gevulde eieren met suiker en kaneel: zeventiende-eeuwse recepten bevatten verbazende combinaties

Voor de bouw van de Markthal in Rotterdam onderzochten archeologen de bodem en vonden er kookpotten, keukengerei en etensresten. Op deze plek werd dus ook vroeger al veel gegeten. Naar aanleiding van de vondsten is er nu een kookboek over de historische Rotterdamse cuisine. Het is volgens auteur Manon Henzen meer dan een receptenboek: ‘Historische...

Lees meer
Jacob Ruychaver met zijn gezin op een schilderij door Frans Hals
Jacob Ruychaver met zijn gezin op een schilderij door Frans Hals
Beeldessay

Pronken met onze families doen we al eeuwen

Gezellig, gelovig of rijk. Met een familieportret laten gezinnen aan de buitenwereld zien wie ze zijn. En dat ze hun leven goed voor elkaar hebben.  Wie in de zeventiende eeuw een Amsterdams grachtenhuis binnenliep, kon in de ontvangstkamer worden verwelkomd door een groot schilderij van de bewoners. Bijvoorbeeld van een strenge vader in donkere mantel...

Lees meer
Filmposter Zwei zu eins
Filmposter Zwei zu eins
Recensie

Duitsers op het dievenpad in schelmenfilm Zwei zu eins

Over het leven in de DDR bestaan veel grimmige films, maar Zwei zu eins bewijst dat je er ook een schelmenkomedie over kunt maken. De film speelt zich af in de zomer van 1990 in het Oost-Duitse Halberstadt. De aanstaande Duitse eenwording gaat in het stadje gepaard met massaontslagen en failliete fabrieken. Drie gedesillusioneerde werkloze...

Lees meer
Cover HN78 2025
Cover HN78 2025
Interview

Broedermoord en ruzie over de erfenis: familiedrama’s zijn van alle tijden

De zomereditie van Historisch Nieuwsblad is gevuld met artikelen over familie. Volgens eindredacteur Mirjam Janssen is het een prachtig thema omdat veel geschiedenis daar nu eenmaal begint. ‘Iemands status en opvoeding, en de mogelijkheden die hij of zij krijgt in het leven hangen voor een groot deel af van de familie. We laten zien hoe families...

Lees meer