‘Verschijnen er te veel biografieën?’ vroeg Historisch Nieuwsblad zijn lezers naar aanleiding van het boekenweekthema ‘levensverhalen’. Gelukkig antwoordde de meerderheid nee. Ik las de afgelopen maanden met veel plezier biografieën van kunstverzamelaarster Helene Kröller-Müller, dichteres Vasalis en politica Hilda Verwey-Jonker. Uiteenlopend van kwaliteit, maar alle drie boeken over vrouwen wier levens hoognodig moesten worden vastgelegd. De auteurs hanteren een vruchtbare combinatie van empathie en afstandelijkheid, deden jarenlang degelijk onderzoek en hadden oog voor de spanning tussen de manier waarop de hoofdpersonen zichzelf zagen en hoe hun leven er volgens de biograaf uitzag.
Daarin verschillen deze wetenschappelijke biografieën van genres die ook vallen onder het brede thema ‘levensverhalen’. Levensverhalen bijvoorbeeld die het product zijn van de talloze historische interview- en schrijfprojecten die de afgelopen jaren werden opgezet. Of herinneringen die door de hoofdpersoon zelf of in diens opdracht zijn genoteerd. Van dergelijke verhalen, waarbij de auteurs de complexiteit van het geheugen plegen te onderschatten, verschijnen er naar mijn smaak wél te veel. En wat erger is: ze worden al te vaak zonder kritische analyse serieus genomen als bron.
Dit geldt zeker inzake de Tweede Wereldoorlog. Laat ik een voorbeeld geven.
Anno 1945 was een belangrijk thema in de getuigenissen van Buchenwald-overlevenden de tegenstelling tussen communistische en andere politiek gevangenen, soms met de dood van niet-communisten als gevolg. Deze politieke moorden vonden in het algemeen plaats langs indirecte weg, vooral door de selectie van gevangenen voor arbeid in het beruchte werkkamp Dora Mittelbau.
Die selectie van een door de SS bevolen aantal lieten de Duitsers wijselijk aan de gevangenen zelf. Aangezien de goed georganiseerde communisten het in een bepaalde periode bij de afdeling Arbeitsstatistik voor het zeggen hadden, konden zij politiek tegenstanders op die gevreesde lijst plaatsen.
Deze en andere ellendige ervaringen werden onder de titel ‘Rode Terreur’ in het najaar van 1945 in een opzienbarende artikelenreeks aan de kaak gesteld door rooms-katholieke overlevenden. Ook sociaal-democratische kampgenoten waarschuwden Nederland voor wat ons wachtte als de communisten aan de macht kwamen. Communistische overlevenden hadden vanzelfsprekend een tegenovergesteld kampverhaal. Het is vaker gezegd: ‘De Koude Oorlog begon in Buchenwald.’
Wie echter recent gemaakte uitgebreide video-interviews bekijkt met 38 Buchenwald-overlevenden komt dit allemaal niet te weten. De gesprekken zijn digitaal toegankelijk, zodat we kunnen zoeken op sleuteltermen. Wie zoekt op ‘rode terreur’ krijgt geen hits. Daarentegen heeft intikken van de hedendaagse term ‘verwerking’ wel resultaat.
Als je goed op de hoogte bent van de geschiedenis en de nasleep van kamp Buchenwald bieden de interviews beslist boeiend aanvullend materiaal, want dan ga je voor deze geschiedvervalsing een verklaring zoeken. Bijvoorbeeld dat de geïnterviewden geen representatief gezelschap vormen: ze arriveerden relatief jong en in een betrekkelijk laat jaar in het kamp, waardoor ze de strijd om de macht niet hebben meegemaakt. Ze hadden noch in het kamp, noch in de Nederlandse kampgemeenschap een leidende positie. De protagonisten van het Rode Terreur-conflict uit 1945 waren ten tijde van het interviewproject allang dood.
Maar wie de kampgeschiedenis niet kent en deze interviews naïef gebruikt als betrouwbare kennisbron, komt bedrogen uit. Een van de onmenselijkste misdaden van het concentratiekampsysteem blijft uit zijn gezichtsveld: dat gevangenen werden gedwongen andere gevangenen te selecteren voor de dood.
De belangstelling voor de Tweede Wereldoorlog is de afgelopen jaren verschoven van feit naar beleving. Van hoe het was naar hoe het werd beleefd. Ik wil graag weten hoe deze onderlinge misdaden zijn beleefd. Maar dan zal ik eerst wel moeten weten dat ze zijn gepleegd. In wetenschappelijk onderzoek behoort het verschil tussen werkelijkheid en perceptie onderwerp te zijn van analyse.
Daarom: meer biografieën graag, en minder levensverhalen.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
