Jolande Withuis

Een nieuwe lente, een nieuw geluid. Als de tekenen niet bedriegen loopt het tijdperk ‘grijs’ ten einde. Onderzoekers van de Tweede Wereldoorlog verheffen steeds nadruk¬kelijker hun stem tegen de vervaging van het verschil tussen daders en slachtoffers, en tegen het misantrope doormodderscenario dat het beeld van de Tweede Wereldoorlog de laatste jaren heeft gekleurd, een geschiedbeeld dat wordt verpersoonlijkt door historicus-journalist Chris van der Heijden.

Bezwaren tegen zijn werk waren er vanaf het begin. Nieuw is dat de weerstand aanzwelt tegen zijn niet-aflatende inspanningen om tegelijkertijd het voormalig verzet te denigreren en zwart te maken, en de intenties van de nazi’s en hun inheemse medestanders te bagatelliseren en wit te wassen.

Vanzelfsprekend ontkent Van der Heijden dat hij ook maar iets wil vergoelijken. Die ontkenning wordt echter tenietgedaan door zijn feitenselectie. De twee voorbeelden die hij op 16 maart j.l. gaf in een van de ‘Helden-en-Schurkendebatten’ in het Amsterdamse Verzetsmuseum, spreken boekdelen. Inzake de hulp aan onderduikers wist hij te melden dat die was ingegeven door financiële motieven; wat betreft de keuze voor de SS voerde hij het afgesleten voorbeeld aan van de dichters Andreus en Lucebert, die zich gezamenlijk gingen melden bij de SS, alwaar Lucebert op het laatste moment afhaakte.

Incidenten waar evenzovele incidenten tegenover staan die het omgekeerde bewijzen.
En dat is het punt: Van der Heijden pleegt geen werkelijk onderzoek. Hij baseert zijn con¬clusies niet op wat hij heeft gevonden, maar zoekt in de empirie bewijzen voor een levensbeschou¬wing die hij al had: dat de mens niet deugt. Zijn vooringenomen werkwijze staat haaks op de manier waarop een integer wetenschapper te werk gaat.

Het zou allemaal onbetekenend zijn als het geen weerklank had gevonden, doordat Van der Heijdens visie aansloot bij terechte kritiek op het beeld dat heel Nederland in 1940 in verzet kwam om de Joden te redden, een beeld overigens dat lang niet zo dominant is als vaak wordt gesuggereerd. De nuancering van die vermeende nationale zelfgenoegzaamheid sloeg zover door dat de afgelopen jaren in toespraken en symposia tot vervelens toe werd opgemerkt dat de geschiedwetenschap inmiddels had bewezen dat ‘goed en fout nu eenmaal niet bestaan’. Een misvatting: als ooit ergens goed en fout bestonden, dan was het natuurlijk in de oorlog.

Helaas heeft deze cynische wereldbeschouwing ook een stempel gedrukt op de tv-serie De Oorlog. Als lid van de redactieraad heb ik de creativiteit en toewijding van de makers van die reeks bewonderd. Maar met de boodschap van de aflevering ‘Keuzes en dilemma’s’ had en heb ik moeite.
‘De indruk dat mensen geen keuzes maakten maar louter toevallig ergens terechtkwamen staat haaks op alles wat ik in al mijn onderzoek onder kampoverlevenden heb gevonden. De lijn “geen keuzes maar toeval” kan ik niet anders zien dan als een nieuwe, zeer naargeestige ideologie. En wat mij betreft gaat het in ons werk altijd om onderzoek en nooit om ideologie. Hoe waar het ook is dat mensen soms toevallig in het verzet belandden, er loopt geen “dunne” maar een dikke “lijn tussen verzet en collaboratie”. De kunst is zonder mythes en simplismen toch te laten zien dat en waarom sommige mensen de goede keuze maakten en anderen de foute.’

Aldus mijn commentaar op de eerste opzet van de aflevering over collaboratie en verzet.
In de uiteindelijke versie zijn mijn bezwaren niet ondervangen. Het stemt optimistisch dat juist op dit wezenlijke punt de weerzin tegen ‘grijs’ groeit. Hoe moeilijk de dilemma’s en hoe dwingend de omstandigheden ook kunnen zijn, mensen zijn meer dan een speelbal van het lot. Ze dragen verantwoordelijkheid.