Er is één troost in deze donkere dagen. De kerstperiode gaat altijd gepaard met de vertoning van eindeloos veel oude films, vooral door de BBC. Daaronder zal ongetwijfeld Casablanca zijn, gemaakt in 1942 en de meest op tv vertoonde film aller tijden. Casablanca is een aanrader. Toch trof me, toen ik de film pasgeleden weer zag, dat er vanuit feministisch standpunt weinig positiefs valt te melden. De vrouwelijke hoofdpersoon Ilsa Lund is weliswaar het middelpunt van de verwikkelingen, maar tevens het passiefste personage van het verhaal. Haar vertolkster Ingrid Bergman munt vooral uit in smachtende, betraande blikken. Beeldschoon, dat wel, maar Ilsa wordt geleefd. Of beter: Ilsa láát zich leven.
Casablanca is een oorlogsfilm. Hij kwam uit ten tijde van de geallieerde invasie van Noord-Afrika, net voordat Churchill en Roosevelt elkaar in de bevrijde Marokkaanse stad zouden ontmoeten. Het verhaal gaat zo. Ilsa is als jong meisje getrouwd met een verzetsman. In de veronderstelling dat hij is overleden in een Duits concentratiekamp, wordt ze in Parijs verliefd op de aantrekkelijke vrijbuiter Rick (Humphrey Bogart), oud-Spanje-strijder. Als de Duitsers Parijs binnenvallen, besluiten ze samen per trein naar het onbezette Zuid-Frankrijk te vertrekken, maar Ilsa komt niet opdagen. De verbitterde Rick zet vervolgens met succes een café op in Casablanca. Hij bindt zich aan niemand meer, lijkt alleen voor zichzelf te bestaan, gromt en grauwt, en is demonstratief afstandelijk jegens de Duitse vluchtelingen die via Casablanca trachten te ontkomen naar Amerika.
Zijn cynisme valt in duigen als tot zijn ontsteltenis de vrouw die zijn hart brak zijn café binnenwandelt aan de zijde van haar even beroemde als zelfvoldane verzetsheld. Haar komst ontlokt Rick een van de zinnen waarom Casablanca beroemd is: ‘Of all the gin joints in all the towns in all the world, she walks into mine.’
Na uitleg van haar desertie (manlief bleek niet dood, maar gevlucht), is alles weer goed. Maar dan? Kiest Ilsa dit keer wel voor haar grote liefde? Wederom beslist Ilsa niet zelf over haar toekomst. Ze vraagt Rick ‘voor hen beiden te denken’. Rick en Verzetsheld bespreken, zonder Ilsa, hoe die laatste aan het collaborerende Vichy-regime kan ontsnappen. Aangezien Rick twee doorreisvisa bezit, een uiterst schaars product, zou hij zijn rivaal kunnen helpen zijn antinazistische strijd elders voort te zetten. Maar dan moet hij zijn grote liefde laten gaan, wat hij als rechtgeaard egoïst – ‘I stick my neck out for nobody’ – vermoedelijk niet zal doen. Of toch?
Het idealisme wint. Rick zet Ilsa en haar wettige echtgenoot op het vliegtuig naar de vrijheid, waarbij hij en passant een Gestapo-chef neerschiet. Ilsa láát zich wegsturen.
Velen hebben getracht te analyseren wat Casablanca zo aantrekkelijk maakt. De film is romantisch en geestig, en staat op een prettige manier aan de goede kant. Het feit dat een deel van de cast persoonlijk Hitler-Duitsland was ontvlucht, gaf sommige scènes een speciale lading. De scène bijvoorbeeld waarin de bezoekers van Ricks café met de Marseillaise het gezang van de aanwezige Gestapo-officieren overstemmen, bezorgt mij elke keer opnieuw kippenvel.
Maar wat moeten we met die brave bood¬schap dat een vrouw naast haar man hoort te staan, zeker als die het goede personifieert? Die zouden we kunnen wijten aan de toenmalige filmcode die verbood dat een getrouw¬de vrouw haar man zou verlaten. Maar volgens mij zouden Rick en Ilsa ook zonder dat voorschrift niet voor elkaar hebben gekozen. Ik vermoed dat Casablanca aanspreekt omdat uiteindelijk zelfs de grootste opportunisten besluiten zich op te offeren. Vanuit gender-oogpunt is dan weer opmerkelijk dat juist Ilsa daar niet zelf voor kiest. Haar wordt het offer voor de goede zaak opgelegd.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
