Tijdens de Tweede Wereldoorlog wisten bijna alle Deense Joden aan de Jodenvervolging te ontkomen. In Landgenoten reconstrueert de Deense historicus Bo Lidegaard de twee weken durende ontsnapping van een Joodse familie en laat hij zien hoe de Holocaust in Denemarken kon mislukken.
Waarom moest dit boek geschreven worden? Het verhaal van de Deense Joden was al bekend.
‘Het is zeker geen nieuw verhaal, maar dit boek benadert het onderwerp op een nieuwe manier. Het is een herziening van de geschiedenis van de Deense Joden.
De veertien hoofdstukken van het boek beslaan allemaal één dag uit de twee weken die ik reconstrueer. Ik heb bijna alleen bronnen gebruikt die op dat moment geschreven zijn. Bij het beschrijven van een woensdagochtend heb ik mij bijvoorbeeld alleen gebaseerd op bronnen die daadwerkelijk die ochtend zijn geschreven.
Aan de hand van de afwegingen waar de Duitsers, de Deense Joden en de Denen mee geconfronteerd werden probeer ik antwoord te geven op de vraag waarom alles in Denemarken zo anders is verlopen dan in andere landen.’
Wat was de belangrijkste reden dat bijna alle Deense Joden aan de Holocaust zijn ontkomen?
‘In elk land dat door de nazi’s bezet was, speelden drie belangrijke actoren: de nazileiders in Berlijn en in het land zelf, de Joden en andere ongewensten en de samenleving.
De interactie tussen de drie is waar het om draait, maar de eensgezindheid van de Deense bevolking in hun afwijzing van het “Jodenprobleem” was van groot belang. Die houding beïnvloede de Duitsers in hun pogingen om de Joden te vervolgen. Dat laat zien dat, tenminste in Denemarken, de Duitse prioriteiten inwisselbaar waren. Ze moesten kiezen en zagen de Jodenvervolging niet als hoofddoel. Samenwerking, handel en een vreedzame bezetting vond de nazitop belangrijker.’
Na het aftreden van de regering vanwege onacceptabele eisen van de nazi’s zette secretaris-generaal Svenningsen van het ministerie van buitenlandse zaken de onderhandelingspolitiek voort. Hij bood aan de Joden door de Deense politie te laten oppakken en te interneren in kampen. Was de onderhandelingspolitiek van Denemarken niet riskant?
‘Dat zijn twee verschillende dingen. “Arische naties”, zoals Denemarken, Nederland en Noorwegen werden gezien als vazalstaten van Duitsland. Denemarken accepteerde dit en behield het grootste deel van de bezetting zijn eigen regering. Nederland en Noorwegen vochten terug en de nazi’s namen daar het landsbestuur over.
Alle morele dilemma’s werden in Nederland en Noorwegen door lager geplaatste ambtenaren gemaakt. In Denemarken werden deze beslissingen door democratisch gekozen leiders genomen die zelf hun grenzen trokken en zich bewust waren van het oordeel dat men later over hen zou vellen.
Svenningsens voorstel was een laatste poging om de deportatie af te remmen. Zo konden ze voorkomen dat de Joden direct naar Duitsland gingen. Ze bevonden zich op glad ijs, maar het was beter dan niks doen.’
De SS’er Werner Best was aangesteld om toezicht te houden op civiele zaken in Denemarken. Hij gaf opdracht voor de razzia’s, maar hij saboteerde de operatie door de plannen te lekken. Waarom deed hij dat? Hoe keek hij tegen de Holocaust aan?
‘Het is essentieel om zijn ambiguïteit te begrijpen. Best was een overtuigd nazi en een naaste medewerker van Himmler. Hij moest constant de balans vinden tussen het uitvoeren van de prioriteiten van de nazitop en het samenwerken met de Denen. Hij moest steun in Berlijn houden, de rust bewaren, de handel door laten gaan en de Joden vervolgen.
Toch werkte hij de deportatie tegen. Wat er in zijn hoofd omging is onbekend, maar hij heeft de razzia’s in slechts één nacht laten plaatsvinden. Na ongeveer tweehonderd Joden opgepakt te hebben, meldde hij aan Berlijn dat Denemarken vrij was van Joden. Dat klopte eigenlijk ook want de meeste waren ontsnapt of zaten ondergedoken. Aan de oppervlakte waren alle Joden verdwenen.
Hij deed wat in zijn ogen het beste was voor Duitsland en zichzelf. Er is geen bewijs dat hij scrupules had of de Holocaust een slecht idee vond. Hij vond het alleen niet verstandig om hieraan op hardhandige wijze bij te dragen in Denemarken.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
