Jaap van Osta, specialist op het gebied van de moderne monarchie, vertelt over de huwelijkspolitiek van de Oranjes in de twintigste eeuw: ‘Hendrik was een lieve man, maar intellectueel stelde hij niets voor. Hij en Wilhelmina lagen elkaar helemaal niet.’
In 1898 was Wilhelmina op achttienjarige leeftijd koningin geworden. Tijd om een huwelijkskandidaat te zoeken. Hoe ging dat?
‘Natuurlijk draaide een huwelijk in die tijd om politiek. Liefde en aardigheid kwamen op de tweede plaats. Europa was in kampen verdeeld en veel kanselarijen zaten erop te azen het neutrale Nederland, met zijn grote koloniale gebied, op hun hand te krijgen. Een vorstenhuwelijk was dus een kwestie van buitenlandse politiek. Vanwege de Boerenoorlog vielen Engelse kandidaten vrijwel onmiddellijk af. Wilhelmina’s moeder Emma was degene die bij het arrangement de touwtjes stevig in handen hield. Zij kwam zelf uit het nogal bekrompen milieu van Duitse vorstendommetjes.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Logischerwijs ging ze daar op zoek naar een huwelijkskandidaat. Haar oog viel op het huis von Mecklenburg-Schwerin, dat in verschillende opzichten ideaal leek. De familie was protestant en het vorstendom een trouwe vazal van Pruisen, wat betekende dat Berlijn en de Hohenzollerns een Mecklenburger heel wel zouden accepteren. Bovendien was het een geslacht dat zich in ouderdom kon meten met de Oranjes. En Emma dacht erg in termen van status en Ebenbürtigkeit, gelijkheid van geboorte. Ze deed er alles aan om het imago van de Oranjes in Europa hoog te houden en zelfs te verbeteren.’
Wilhelmina werd hier niet in gekend?
‘Wilhelmina was een voorbeeldige dochter. Ze wist dat haar moeder het beste met haar voorhad. De koninklijke opvoeding had zijn vruchten afgeworpen: Wilhelmina wilde het beste voor Nederland en voor God – ze was de modeldochter die iedere ouder zich wenst. Maar ze was ook nogal naïef: ze was ervan overtuigd dat een huwelijk niet werd bekokstoofd, dat dat haar persoonlijke keuze was.
Wilhelmina was naïef: ze was ervan overtuigd dat het huwelijk niet bekokstoofd was
Toen de Duitse keizer lucht kreeg van de eerste ontmoeting tussen Wilhelmina en Hendrik, op het stamkasteel van Hendriks moeder in Thüringen, wilde hij toch nog proberen een Hohenzollern onder de aandacht te brengen. Een achterneef moest halsoverkop zijn koffers pakken en zich aan koningin Wilhelmina presenteren.
Maar de aanbevelingen over die man stonden allemaal op papier en die heeft Emma – misschien opzettelijk – aan Wilhelmina laten lezen. Wilhelmina was furieus, wilde niets met die Hohenzollern te maken hebben: een Nederlandse koningin laat zich niet door de Duitse keizer beïnvloeden. Dus Hendrik bleef al snel over als enige kandidaat.’
Op 7 februari 1901 trad Wilhelmina in het huwelijk. Hoe verliep die dag?
‘Het vroor die dag, maar er waren duizenden belangstellenden op straat. Het burgerlijk huwelijk werd om half twaalf op paleis Noordeinde in Den Haag voltrokken. Minister van Justitie Cort van der Linden trad op als ambtenaar van de burgerlijke stand. Daarna reed het paar in de Gouden Koets naar de Grote Kerk, waar dominee Van der Flier de kerkelijke inzegening voltrok.
Aan het hof was iedereen onder de indruk van de stralende jonge bruid. Ze droeg een schitterende witte bruidsjurk van satijn, geborduurd met zilver en parelen. In haar jeugdigheid en onbevangenheid straalde Wilhelmina de delicaatheid van de Oranje-dynastie uit. Zij was immers de laatste loot aan de stam. Dit huwelijk moest het voortbestaan van het Huis van Oranje verzekeren. Bovendien was Emma al bezig haar koffers te pakken om naar het paleis aan de Lange Voorhout te gaan. Zij wilde haar kind echt alleen laten, nu het was getrouwd. Het was een heel symbolische en emotionele dag.’
Was het Nederlandse volk enthousiast over het huwelijk?
‘Ja. Vergeet niet dat het de hoogtijdagen van het nationalisme waren, door de Boerenoorlog in Zuid-Afrika. Een Duitser was een goede kandidaat, mits hij zich snel als echte Nederlander zou ontpoppen en zijn afkomst zou opgeven. Dus werd het Nederlands van Hendrik meteen onder handen genomen, daar zorgde Wilhelmina persoonlijk voor. Dat viel in goede aarde.
Bovendien maakte Hendrik zich door zijn eenvoud en jovialiteit al gauw populair bij het volk. De huwelijksdag zelf was niet veel bijzonders. Een koninklijk huwelijk was in die tijd meer een familieaangelegenheid dan een volksfeest, zoals later in de twintigste eeuw. Er was wat vuurwerk op het Malieveld en er werden lichtbeelden van het paar vertoond. Een paar dagen daarvoor was het volk wel even aan de beurt geweest. Er was een groots defilé voor paleis Noordeinde gehouden en de Haagse schooljeugd had het paar toegezongen.’
Waarom liep het zo mis met het huwelijk tussen Wilhelmina en Hendrik?
‘Ten eerste liep Hendrik zijn hele leven financieel gezien aan de leiband van Wilhelmina. Naast al hun voordelen hadden de Mecklenburgers één groot nadeel: ze hadden geen rooie cent. Daar had Nederland niet goed op gereageerd. Het prins-gemaalschap was een novum in de Nederlandse geschiedenis. Er was gedacht aan een apanage, maar uit angst voor kritiek op het koningshuis van de kant van Troelstra en de zijnen zag de regering daar toch vanaf. In plaats daarvan betaalde Wilhelmina Hendrik ieder jaar honderdduizend gulden. Geen prettige positie voor een man.
Verder was Hendrik heel aardig en lief, echt een familiemens, maar in intellectueel opzicht een volstrekte onbenul. Bovendien had Hendrik helemaal niets te doen: bemoeienis met staatszaken was uit den boze en in een nuttige maatschappelijke functie was ook niet voorzien. Kort gezegd had Hendrik hier maar één taak en dat was het bevruchten van de koningin. Eigenlijk heel vernederend.’
Heeft Wilhelmina lering getrokken uit haar huwelijk en het bij Juliana anders aangepakt?
‘Dat lukte niet echt, wat je al aan de opvoeding van Juliana kon aflezen. Die was zeer exclusief, in een speciaal geselecteerd paleisklasje. We zeggen altijd dat Wilhelmina in een gouden kooi is opgegroeid, maar dat geldt voor Juliana tot op zekere hoogte ook. Niet voor niets was ze verlegen en schutterig in het openbaar. Tja, en Juliana was natuurlijk niet echt knap. Bovendien was een prins-gemaalschap geen aangenaam vooruitzicht, als je zag hoe het Hendrik was vergaan. Het duurde dus jaren voordat Juliana aan de man was gebracht. Ook in dit geval hield de moeder de zaakjes stevig in handen.
De opluchting dat Bernhard toehapte was zo groot dat niemand hem een strobreed in de weg legde
Uiteindelijk was Wilhelmina zo ten einde raad dat ze een vertrouwensman inschakelde, jonkheer Beelaerts van Blokland, de vice-president van de Raad van State. Die haalde haar over toch een Duitse kandidaat te zoeken, ondanks de argwaan die ze tegen iedere Duitser koesterde. En zo werd Bernhard gevonden. Juliana was helemaal de kluts kwijt: hij was haar droomprins.
De opluchting dat hij toehapte was zo groot dat niemand, noch Wilhelmina, noch de regering, hem een strobreed in de weg legde. Hij kreeg zelfs een inkomen uit de staatskas. Premier Colijn schijnt destijds te hebben gezegd dat “de jongen wel wat mocht kosten”.’
Werd het Nederlandse volk op een Oranje-huwelijk voorbereid? Werd daar veel aandacht aan besteed, werd de Oranje-p.r. gemobiliseerd?
‘Niet echt. Bij de gearrangeerde huwelijken werd gewacht totdat alles in kannen en kruiken was en dan werden ze netjes aangekondigd. Met de verloving van Wilhelmina kwam Hendrik wel meteen op kennismakingsbezoek. Dat bestond uit veel zwaaien op het balkon van paleis Noordeinde en ritjes maken door Den Haag.
De Oranje-p.r. is vooral ingezet om de populariteit van het koningshuis te vergroten. Toen die met de dood van Willem III tot een dieptepunt was gedaald, nam Emma zelf de touwtjes in handen om de schade te repareren. Ze trok met haar dochtertje door het land voor een kennismaking met het volk. Dan werd Wilhelmina in allerlei klederdrachten gehesen en op de foto gezet – dat waren populaire plaatjes. Het werkte verbluffend goed. Het koningshuis steeg enorm in populariteit.
Wilhelmina en Juliana vormden een vreemd, wat saai koppel. En toen kwam Bernhard
In de jaren dertig zat het koningshuis weer in een dip. Wilhelmina had zich in staatszaken ondergedompeld en Juliana kwam maar niet aan de man. Wilhelmina en Juliana vormden een vreemd, wat saai koppel. Wilhelmina afstandelijk en kil, Juliana onderontwikkeld en houterig, een meisje dat geheel achter de beeldvullende rokken van haar moeder verdween. En toen kwam Bernhard.
Hij was de beste populariteitscampagne die ze zich konden wensen. Bernhard oogde goed, had een vlotte babbel en veel air. Hij was de man die in zijn sportautootje Nederland was komen binnensjeesen. Hij won ieders hart. Opvallend was dat het koningshuis toen weer toenadering zocht tot het volk. De verloving werd door Wilhelmina en Juliana op de radio aangekondigd en de kroonprinses zou later het volk zelf inlichten over haar blijde verwachting.’
Hendrik, Bernhard en Claus waren allemaal Duits en werden ingeburgerd. Wat kwam daarbij kijken?
‘Zoals gezegd hoefde Hendrik niet zo grondig in te burgeren: een taalcursusje Nederlands, dat was het wel. Van Bernhard werd al meer verwacht, hoewel de regering-Colijn het hem niet al te moeilijk wilde maken. In feite mocht hij zichzelf inburgeren. Zijn mentoren, onder wie twee presidenten van de Nederlandsche Handel-Maatschappij, introduceerden hem in de zakenwereld. Daar was hij in een paar maanden helemaal thuis, daar lag zijn interesse. Zaken die hij niet pruimde, zoals staatkunde, leerde hij niet.
Claus had hooggespannen verwachtingen, maar ontdekte al snel dat hij weinig speelruimte had met een koningin als vrouw
Bij Claus verliep de inburgering veel beter, evenwichtiger. De regering-Cals haalde Van Schelle, de ambassadeur in Brussel, terug om Claus in te wijden. Zo maakte Claus kennis met leidende figuren uit de journalistiek, de wetenschap, en was hij binnen een half jaar helemaal op de hoogte van alle schakeringen van de Nederlandse maatschappij.
Het tragische van Claus is dat hij van huis uit maatschappelijk zo geïnteresseerd was, dat hij geen genoegen wilde nemen met een puur ceremoniële functie. Hij had hooggespannen verwachtingen, maar ontdekte al snel dat hij weinig speelruimte had met een koningin als vrouw. Daar is hij uiteindelijk ziek van geworden.’
Zo te zien zijn de huwelijken van de Oranjes op persoonlijk vlak niet erg succesvol geweest.
‘Nou, ik zou zeggen dat dat bij Claus en Beatrix wel meevalt. Dat was verreweg het beste Oranjehuwelijk van de vorige eeuw. Claus en Beatrix hadden duidelijk persoonlijk voor elkaar kunnen kiezen. Ze hadden een sterke intellectuele verbondenheid. Je ziet dat zich bij hun huwelijk het begin aftekende van een meer ontspannen omgang met verlovingen en huwelijkskandidaten.
Uiteraard was het arrangement niet plotsklaps weg, men ging nog steeds op zoek naar een ‘geschikte’ figuur. Maar de stem van de betrokkenen klonk al duidelijker door – een verdienste van koningin Juliana. Die stemde toch in met een schoonzoon die zij aanvankelijk niet zag zitten.’
