Giovanni Palatucci, de politiecommissaris van Fiume (het huidige Rijeka in Kroatië), zou in 1943 5000 Joden hebben geholpen te ontsnappen. Hij stierf in februari 1945 op 35-jarige leeftijd in Dachau. In Israël ontving hij postuum de Yad Vashem-onderscheiding en in Italië zijn de afgelopen jaren publicaties, congressen, monumenten, een museum en een tv-serie aan hem gewijd. Het Vaticaan heeft in 2002 de procedure voor zijn zaligverklaring gestart.
Maar aan Palatucci’s heldenstatus lijkt abrupt een einde gekomen. Het Holocaust Memorial Museum in Washington heeft in juni zijn naam verwijderd uit een tentoonstelling over redders van Joden. De aanleiding: een rapport van het Primo Levi Onderzoekscentrum, waaruit blijkt dat Palatucci juist ‘een actief uitvoerder van de rassenwetten was en samenwerkte met de nazi’s’.
Volgens de legende liet de commissaris eind 1943, na het begin van de Duitse bezetting van Fiume, alle gegevens over Joodse burgers vernietigen. De onderzoekers hebben diezelfde gegevens echter teruggevonden in de archieven van Rijeka. Op grond hiervan zijn ze tot de conclusie gekomen dat zich destijds geen 5000, maar slechts 500 Joden in de stad bevonden, van wie er 421 naar de kampen zijn gedeporteerd – dikwijls op aanwijzing van Palatucci.
Zijn eigen gevangenneming had daar niets mee te maken, maar met Palatucci’s poging een voorstel voor onafhankelijkheid van Fiume door te spelen aan de Britse geheime dienst. De enige Joden die hij heeft bijgestaan, waren 800 gevluchte Oost-Europeanen, die in 1939 op last van zijn superieuren toestemming kregen naar Palestina te varen. Het ging hierbij strikt om het uitvoeren van orders.
De mythe ontstond in 1952, toen zijn oom, de bisschop van Campagna, in het Vaticaanse dagblad Osservatore Romano een artikel liet opnemen met grotendeels verzonnen heldendaden van Palatucci. De bisschop wilde hiermee de aanvrage van een oorlogspensioen door diens nabestaanden ondersteunen, terwijl voor het Vaticaan het verhaal van de katholieke redder uitstekend van pas kwam in de discussie over de omstreden rol van Pius XII ten aanzien van de Jodenvervolging.
De meeste Italianen zijn van mening dat hun rol in de oorlog niet te vergelijken is met die van de Duitsers. Een overtuigde fascist die zijn leven op het spel zette om medemensen te redden past prachtig binnen dat verontschuldigende zelfbeeld. Israël en het Vaticaan overwegen nu om Palatucci’s naam te schrappen van de lijsten van Yad Vashem respectievelijk aspirant-zaligen, maar in Italië gaat het eerbetoon voorlopig door.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
