Helden, schurken of iets daartussen? Donderdag 15 februari spraken Historisch Nieuwsblad-redacteur Bas Kromhout en auteur Jan Brokken onder leiding van radiomaker Jos Palm over de visie op het verzet in de serie Helden en Schurken, die Historisch Nieuwsblad samen met het Verzetsmuseum Amsterdam, het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies en de VPRO organiseert. De heldenstatus van het verzet was vlak na de oorlog onaantastbaar. Hoe zit dat tegenwoordig? ‘Er is behoefte aan een positieve held.’
De twee sprekers die plaatsnemen in de zaal in het Verzetsmuseum zijn verschillende soorten geschiedenisliefhebbers. Kromhout, die promoveerde op een biografie over Nederlandsche SS-voorman Henk Feldmeijer, schrijft voor het Nationaal Comité 4 en 5 mei het essay Beelden van verzet. Hierin werpt hij licht op de omgang met het verzetsverleden na de Tweede Wereldoorlog. Brokken is een doorgewinterde verhalenverteller, met verscheidene bestsellers op zijn naam. Zijn laatste boek over de oorlog is De vergelding, waarin hij een reconstructie geeft van de verzetsdaden in zijn geboortedorp Rhoon. Ook tijdens het gesprek is het verschil in benadering van het verleden tussen de sprekers goed te merken.
Bankier van het verzet
Als je het over de heldenstatus van het verzet hebt, kun je nauwelijks om Hans Blom heen, aldus gespreksleider Jos Palm. Blom, oud-directeur van het NIOD, nam in zijn bekende oratie In de ban van goed en fout? in 1983 afstand van het goed-foutdenken over de oorlog dat tot dan toe de geschiedschrijving had beheerst. Als historicus dien je onpartijdig en niet moraliserend te zijn, ook niet over de oorlog. Zijn verzetsmensen sindsdien hun heldenstatus verloren?
Nee, zegt Kromhout stellig. Er is volgens hem de laatste jaren zelfs een toename in individuele heldenverering te zien. ‘Het woord “held” is ook weer helemaal in zwang geraakt.’ Films als Bankier van het Verzet en Süskind getuigen hiervan.
Brokken grijpt veel terug op zijn eigen onderzoek en vertelt dat in Rhoon de Duitse soldaten in de smaak vielen bij de meisjes. Er zijn aanwijzingen dat de dood van een Duitse soldaat een wraakactie van het verzet was uit jaloezie. Niemand, ook niet in het verzet, was honderd procent “goed” of “fout”, aldus Brokken.
Kromhout reageert hierop: ‘Sommige liquidaties van het verzet zijn dubieus te noemen.’ Soms werd de verkeerde persoon vermoord of was de lichtste verdenking van verraad genoeg om een ander lid van het verzet te liquideren. Maar volgens Kromhout is hier weinig aandacht voor. ‘Het beeld van het verzet dat mensen hebben hangt samen met het huidige debat over nationale identiteit. Sinds een jaar of vijftien zijn wij onzeker geworden over onze nationale identiteit, en dat zorgt ervoor dat we helden willen zien aan wie we ons kunnen spiegelen, niet alleen uit de oorlog maar ook uit andere perioden. Er is behoefte aan een positieve held, iemand die honderd procent “goed” is.’
Eyeopener
Ook Brokken signaleert deze ontwikkeling. Voor zijn nieuwe boek onderzoekt hij zo’n positieve held. Zijn uitgever ontving dit idee met groot enthousiasme. ‘Iemand die op de juiste momenten de juiste morele keuzes maakt, daar heeft onze jeugd ontzettend behoefte aan,’ aldus Brokken.
Tot slot merkt Jos Palm ironisch op dat historici nooit echt invloed hebben op de publieke opinie. Kromhout: ‘Dat klopt wel. Telkens als een historicus beweert dat niemand volledig goed of volledig fout is geweest, beschouwt men dat als een eyeopener. Het is een tegengeluid. In de publieke opinie zijn verzetsmensen altijd helden geweest.’
De sprekers bij deze Helden en Schurken-lezing over beeldvorming van het verzet sluiten niet overal op elkaar aan. Waar Kromhout het over de daadwerkelijke beeldvorming na de oorlog heeft, spreekt Brokken veelal over verzetsdaden tijdens de oorlog zelf. Toch is het analytische van Kromhout en het verhalende van Brokken een bijzonder interessant samenspel. Met enerzijds aandacht voor de overkoepelende historische ontwikkelingen en anderzijds specifieke gebeurtenissen uit de oorlog, biedt de bijeenkomst voor ieder wat wils.
Op 15 maart, 19 april en 17 mei 2018 vinden de overige drie bijeenkomsten van Helden en Schurken plaats in het Verzetsmuseum Amsterdam.
Meer info en tickets.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
