Vrijdag 31 maart 2017 organiseert Historisch Nieuwsblad een collegedag over de rijke geschiedenis van de Nederlandse literatuur. Historisch letterkundige Herman Pleij is een van de sprekers. In dit interview blikt hij alvast vooruit op zijn college.
Waar gaat u het tijdens deze collegedag over hebben?
‘Tijdens deze dag zal ik spreken over laatmiddeleeuwse literatuur, van 1400 tot 1560. Over deze periode heb ik Het gevleugelde woord geschreven, deel van de reeks Geschiedenis van de Nederlandse Literatuur. Literatuur had in de Late Middeleeuwen een maatschappelijke functie, die ik in het college aan de hand van voorbeelden zal illustreren.’
Wat houdt die gemeenschappelijke functie in?
‘Tegenwoordig is lezen een solistische bezigheid, een enkele keer zijn er poëzieavonden of leest men zijn geliefde voor, maar centraal staat dat je stil zit te lezen, in je eentje. Stil lezen werd echter pas vanaf de late achttiende eeuw gebruikelijk. In de Middeleeuwen bevond literatuur zich midden in de maatschappij: literatuur moest worden voorgedragen of gespeeld worden. Middeleeuwse literatuur valt te vergelijken met een script, literatuur was een blauwdruk die tot leven gebracht moesten worden. Op allerlei manieren werd literatuur tot leven gebracht. Vandaar dat ik spreek over het gevleugelde woord.’
Zijn er meer verschillen tussen onze hedendaagse literatuur en literatuur in de Middeleeuwen?
‘Ja, onze hedendaagse literatuur is een erfenis van de Romantiek. Literatuur wordt gezien als een kunst op zich en mag geen directe boodschappen bevatten. In de Middeleeuwen zou men deze opvatting belachelijk vinden, daar bestond de literatuur juist om boodschappen over te brengen. Literatuur had een maatschappelijke functie en was direct van invloed op meningsvorming. Teksten, en het opvoeren van teksten, werden als publiek middel gebruikt om iets over te brengen of uit te dragen. De laatmiddeleeuwse literatuur werd gefunctionaliseerd tot communicatiemiddel en greep direct in op het dagelijks leven.’
Kluchten konden melancholie verdrijven door mensen aan het lachen te maken
Kunt u daar een voorbeeld van geven?
‘Een goed voorbeeld van de functionalisering van de literatuur is de bloeiende kluchtcultuur die ontstond in de vijftiende en zestiende eeuw. Kluchten – volkse, komische toneelstukken – werden gebruikt om boodschappen over te brengen én als geneesmiddel. Kluchten konden melancholie verdrijven, doordat ze mensen aan het lachen maakten. Melancholie, dat tegenwoordig als een kwaaltje wordt beschouwd, was in deze tijd een levensbedreigende ziekte. Het kwam voort uit zwartgalligheid en leidde tot lusteloosheid en indolentie en kon, in het ergste geval, tot zelfmoord leiden. Het werd gezien als wapen van de duivel. Literatuur was de remedie voor zwartgalligheid, het maakte je aan het lachen, waardoor de zwartgalligheid bestreden kon worden.’
Mannen, wees gewaarschuwd: houd de vrouw onder de duim
Bevatten deze kluchten ook nog een boodschap?
‘Ja, ze hadden bijna een propagandistische functie. Een goed voorbeeld hiervan zijn kluchten over het kerngezin, een uitvinding uit de laatmiddeleeuwse stadscultuur in de Lage Landen. De grootfamilie, waarbij iedereen – ooms, tantes, grootouders en werknemers – tot de familie behoorde functioneerde niet in de laatmiddeleeuwse stad, waar steeds meer sprake was van arbeidsdeling. Het kerngezin ontstond, waarbij ouders slechts met hun kinderen samenleefden. Er was een keiharde rolverdeling: de vader werkte en was de baas, de moeder zorgde voor het huishouden.’
‘In de literatuur werd het kerngezin gepropageerd, het werd als noodzakelijk gezien voor de stadscultuur. In allerlei verhalen en kluchten werd benadrukt dat de man de baas moest zijn in het gezin, ander zou het slecht aflopen: Adam kon Eva ook niet onder controle houden, wat tot de zondeval had geleid. In verschillende kluchten werd de man gepresenteerd als een pantoffelheld, die zijn vrouw niet onder de duim kan houden, met als belangrijkste boodschap: mannen wees gewaarschuwd, houd de vrouwen er onder.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
