Home De arbeider eist zijn rechten op

De arbeider eist zijn rechten op

  • Gepubliceerd op: 09 mei 2011
  • Update 08 okt 2024
  • Auteur:
    Annemarie Lavèn
ZEELIEDEn TIJDENS STAKInGEn DE ZEELIEDEN StAKING VAN 1911 VERZAMELEN StAKERS ZICH BIJ EEN VERGADERZAAL Amsterdam, 1911. Foto Spaarnestad Photo

In 1911 legden Amsterdamse en Rotterdamse bootwerkers en matrozen massaal het werk neer tijdens de Zeeliedenstaking. De staking was er een van vele. Vanaf het eind van de negentiende eeuw zetten arbeiders steeds vaker stakingen in om loonsverhoging of verbetering van arbeidsomstandigheden te eisen.

In de tweede helft van de negentiende eeuw moderniseert Nederland in hoog tempo. Schoorstenen, fabrieken, wegen en kanalen domineren het landschap. Polders worden drooggemalen, woest land wordt ontgonnen.

Meer beeldessays lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Ontvang historische artikelen, nieuws, boekrecensies en aanbiedingen wekelijks gratis in uw inbox.

De industrialisatie levert gouden tijden op voor de moderne ondernemers, maar de keerzijde tekent zich af in de bodemloze onderlaag van de arbeidende klasse. Vooral in de steden leeft een deel van de arbeiders in bittere armoede. Vanuit de burgerij groeit de angst voor deze ontevreden volksmassa, die steeds mondiger wordt en rechten opeist – niet altijd geweldloos.

Werkwilligen gaan ondanks de mijnstaking aan het werk, onder begeleiding van een marechaussee te paard.
Werkwilligen gaan ondanks de mijnstaking aan het werk, onder begeleiding van een marechaussee te paard. Mijn in Zuid-Limburg, 1917. Bron: Spaarnestad Photo.
Een moeder is in haar krotwoning in de Amsterdamse Jodenbuurt de wanhoop nabij. Amsterdam, 1917.
Een moeder is in haar krotwoning in de Amsterdamse Jodenbuurt de wanhoop nabij. Amsterdam, 1917. Foto: Spaarnestad Photo.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Eerst waren het alleen veenontginners en grondwerkers die met regelmaat het werk neerlegden, maar het verschijnsel vat ook post onder de stedelijke arbeiders. Eind negentiende eeuw en in het eerste decennium van de twintigste eeuw wordt het pressiemiddel – met wisselend succes – in vrijwel elke beroepsgroep toegepast: van kleermakers tot mijnwerkers, van postbodes tot toneelspelers.

Arbeiders sorteren vuil in de sorteerdoos van de gemeentereiniging Amsterdam, 1917.
Arbeiders sorteren vuil in de sorteerdoos van de gemeentereiniging Amsterdam, 1917. Bron: Spaarnestad Photo.

De eerste reactie van de overheid op de opstandige arbeiders is gewelddadige repressie, maar geleidelijk ontstaat het inzicht bij zowel staat als werkgevers dat een voorzichtige consensus de angel uit de sociale onrusten haalt. Internationaal klinkt de lokroep van de revolutie, maar de Nederlandse stakers hebben niet een totale kentering van de Nederlandse samenleving als doel.

Fabrieksarbeid door jongens en jongemannen in de glasblazerij van Pope’s metaal-draad-lampenfabriek. Venlo, 1909. Foto: Spaarnestad Photo.
Vrouwen halen zelf zakken kolen als transportarbeiders staken. Amsterdam, 1919.
Vrouwen halen zelf zakken kolen als transportarbeiders staken. Amsterdam, 1919. Bron: Spaarnestad Photo.

Het gros van de arbeiders wil geen revolutie, maar verbetering van loon en werkomstandigheden. Ook de rond de eeuwwisseling ontstane vakbeweging – verenigingen die voor de belangen van arbeiders opkomen – ontdoet zich van radicale elementen en groeit uit tot een serieuze gesprekspartner voor werkgevers.

Stakende zeelieden proberen werkwilligen over te halen toch te staken en bespreken op de kade de arbeidersvoorwaarden. Rotterdam, 1911.
Stakende zeelieden proberen werkwilligen over te halen toch te staken en bespreken op de kade de arbeidersvoorwaarden. Rotterdam, 1911. Bron: Spaarnestad Photo.

Maar de vakbonden vervreemden steeds meer van de arbeiders, waardoor buiten de bonden om wilde stakingen worden georganiseerd. Wanneer dan de Eerste Wereldoorlog uitbreekt, lijkt de vlam even in de pan te slaan. Er heerst schaarste en honger, wat zich uit in felle stakingen, voedselrellen en oproer.

Firmanten van een aannemersfirma moeten zelf de schuit met stenen lossen, omdat hun personeel in stakin is. De politie houdt een oogje in het zeil. Amsterdam, 1910.
Firmanten van een aannemersfirma moeten zelf de schuit met stenen lossen, omdat hun personeel in staking is. De politie houdt een oogje in het zeil. Amsterdam, 1910. Bron: Spaarnestad Photo.

Werkgevers en overheid zien zich gedwongen concessies te doen. Niet lang daarna wordt het algemeen kiesrecht voor mannen ingevoerd, krijgen arbeiders loonsverhoging en treden sociale wetten als de Ouderdomswet, de Arbeidswet en de Invaliditeitswet in werking. Ook al verliezen de vakbonden al snel weer terrein, de arbeiders hebben een vuist gemaakt.

Een wagen van de ANDB (Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond) op de viering van de Dag van de Arbeid door socialisten in Amsterdam, 1912.
Een wagen van de ANDB (Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond) op de viering van de Dag van de Arbeid door socialisten in Amsterdam, 1912. Bron: Spaarnestad Photo.

Nieuwste berichten

Scène uit Anak Indië
Scène uit Anak Indië
Recensie

Anak Indië laat zien: Indische Nederlanders zijn doorzetters 

Driehonderdduizend Indische-Nederlanders, Molukkers en Peranakan-Chinezen werden na de Tweede Wereldoorlog uit Nederlands-Indië, en later Indonesië, naar Nederland gerepatrieerd. Anak Indië. In Nederland door omstandigheden laat zien hoe het hun verging.  Weten Nederlanders echt zo weinig over Nederlands-Indië? Anak Indië begint met een fragment uit het tv-programma De slimste mens, waarin kandidaten de vraag ‘Wat weet...

Lees meer
Wij brachten de wildernis tot bloei
Wij brachten de wildernis tot bloei
Recensie

Streng gereformeerde Nederlanders trokken de Amerikaanse wildernis in

In de negentiende eeuw stichtten streng gereformeerde Nederlanders nederzettingen in de VS. Daar legden ze hun manier van leven op aan de inheemse bevolking en de natuur.  ‘De ploeg van den landbouwer gaat bestendig voort zonder bloedstorting het Vasteland te overwinnen; steden en Staten komen, als bij toverslag, tevoorschijn uit den boezem der Westelijke wildernissen;...

Lees meer
Rutte en Schoof verwelkomen de Spaanse premier Sánchez op de NAVO-top
Rutte en Schoof verwelkomen de Spaanse premier Sánchez op de NAVO-top
Opinie

De verzorgingsstaat maakt ons óók weerbaar 

Laat hogere defensie-uitgaven niet ten koste gaan van de verzorgingsstaat, waarschuwt historicus.

Lees meer
Babyboomers groeien op met Dr. Spock 
Babyboomers groeien op met Dr. Spock 
Artikel

Babyboomers groeien op met Dr. Spock 

Na de oorlog brachten miljoenen Amerikaanse ouders hun kinderen groot met de opvoedbijbel Baby and Child Care van Dr. Benjamin Spock in de hand. Ze waren blij met zijn pleidooi voor een ontspannen, liefdevolle opvoeding. Maar conservatieven vonden dat hij een hele generatie had veranderd in watjes, die te beroerd waren om in Vietnam te...

Lees meer