Slachtofferschap behoort langzamerhand tot de fundamentele mensenrechten. Zo waren er de laatste jaren verschillende grote discussies waarbij Duitsers nadrukkelijk als slachtoffers van het nazisme en de Tweede Wereldoorlog werden geportretteerd. In 2002 publiceerde Jörg Friedrich Der Brand, waarin hij niet schroomde om de woordkeus en de beeldspraak van genocide en Holocaust over te nemen. Minstens even smakeloos was de poging om het lot van de Heimatvertriebenen, de Duitse vluchtelingen van na 1945, te verbinden aan dat van de slachtoffers van de Holocaust. Maar er zijn nog veel meer slachtoffers: Oost-Duitsers, inwoners van Dresden, en zelfs de gevangenen van de Rote Armee Fraktion. Kortom, slachtofferschap floreert, en ook Duitsers maken daar volop aanspraak op.
Naar aanleiding van deze en andere discussies over het fenomeen ‘Duitsers als slachtoffers’ hebben enkele Duitsland-specialisten een fraaie bundel samengesteld waarin zij de voornaamste discussies en trends bespreken. De bundel, Duitsers als slachtoffers, is nadrukkelijk bedoeld voor het grote publiek en de bijdragen zijn even leesbaar als leerzaam.
Anders dan de titel doet vermoeden, maar volkomen terecht, plaatsen de redacteuren en de auteurs zelf al de nodige kanttekeningen bij de begrippen ‘Duitse slachtoffers’ en ‘einde van een taboe’. In de eerste plaats komt duidelijk naar voren dat de auteurs het begrip ‘slachtoffer’ met de nodige reserves hanteren. Met name Patrick Dassen is in een fraaie studie over de bombardementen zeer expliciet: het begrip ‘slachtoffer’ moet altijd worden gezien in de context van het feit dat Duitsland de oorlog is begonnen: Duitsers zijn dan wel slachtoffers, maar van geweld dat ze zélf hebben ontketend.
In de tweede plaats relativeren de auteurs het begrip ’taboe’. In de Bondsrepubliek wordt wel gesuggereerd dat er tot voor kort geen aandacht mócht zijn voor het lot van de Duitse bevolking. Uit de verschillende bijdragen blijkt dat dit schromelijk overdreven is. Krijn Thijs laat overtuigend zien dat de Duitse slachtoffers midden jaren tachtig onder Kohl al prominent in het publieke debat aanwezig waren.
Chris Lorenz gaat nog verder terug in de tijd. In een elegant betoog maakt hij duidelijk dat al in de eerste decennia na de oorlog het Duitse lijden en de deutsche Katastrophe centraal stonden. Hiermee werd het verlies van de gebieden in Oost-Europa en het lot van de Vertriebenen bedoeld. Pas later kwam er – vooral onder invloed van het buitenland en de jongere generaties – schoorvoetend aandacht voor zaken als de Holocaust. En dan nog, zo merkt Lorenz terecht op, is de Duitse bijdrage aan de feitelijke geschiedenis van de genocide erg magertjes. Eigenlijk pas sinds kort houdt een nieuwe generatie Duitse historici zich hiermee actief bezig – met even provocatieve als interessante resultaten.
Blijft de vraag waarom er de laatste vijftien jaar onder Duitse historici, en vooral onder het publiek, behoefte is ontstaan aan het verhaal over het Duitse lijden. De auteurs leggen de nadruk op de generatiewisseling: de generatie die de oorlog als kind heeft meegemaakt, dus volstrekt weerloos en hulpeloos en in zekere zin volstrekt onschuldig was, wil zijn verhaal kwijt. Dat zien we wel vaker, dat trauma’s naar boven komen bij nadering van de pensioenleeftijd. Wat niet als verklaring aan de orde komt, is de psychologisering en medicalisering van het wetenschappelijk debat in de westerse wereld, waarbij het ‘slachtofferschap’ een grote rol speelt.
De thema’s van de bijdragen zijn zonder uitzondering interessant en de kwaliteit is hoog. Op twee buitenlanders na zijn de auteurs Nederlandse historici. Het is verheugend om te kunnen constateren dat inmiddels drie generaties Nederlandse historici zich op hoog niveau bezighouden met de Duitse geschiedenis. Merkwaardig detail is dat de auteurs zonder uitzondering werkzaam zijn in de Randstad. Blijkbaar is – op een enkele uitzondering na – de belangstelling voor Duitsland in onze grensstreken naar de periferie gedrongen.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
