Als mensen historische ontwikkelingen willen verklaren, wijzen ze vaak naar bepaalde individuen, of juist naar onpersoonlijke processen waar niemand enige invloed op kan uitoefenen. Zo wordt de financiële crisis, plus de daaruit voortvloeiende ellende, dikwijls geweten aan graaiende en onverantwoordelijke bankiers, of aan de vrijemarkteconomie an sich.
Wie langer dan één tel nadenkt zal tot de conclusie moeten komen dat de werkelijkheid ingewikkelder in elkaar zit, en dat ook het feit dat huishoudens zich steeds dieper in de schulden hebben gestoken van invloed is geweest op het uit de rails lopen van het financiële stelsel. Als die vermaledijde bankiers geen aftrek hadden gevonden voor hun ‘giftige’ hypotheken, dan was het nooit zover gekomen.
Dat huishoudens niet alleen passief historische ontwikkelingen ondergaan, maar deze ook mede vormgeven, daarvan zijn steeds meer sociaal historici overtuigd. Keuzes van huishoudens speelden een belangrijk rol bij de totstandkoming van de moderne samenleving. De opkomst, sinds de late Middeleeuwen, van het West-Europese huwelijkspatroon – waarbij er later getrouwd werd en er dus minder kinderen werden geboren – verminderde de bevolkingsdruk en leidde tot hogere lonen. Daardoor werd ook de rol van de vrouwen op de arbeidsmarkt groter. De gevolgen hiervan voor de economische ontwikkeling waren enorm.
Dat gold ook voor de zogenoemde Industrious Revolution tussen 1600 en 1800, die gepaard ging met een enorme productiviteit en een sterke vraag naar luxegoederen. Deze ontwikkeling wordt tegenwoordig, in navolging van het werk van Jan de Vries, vaak gezien als belangrijke factor in het ontstaan van de Industriële Revolutie.
Om de oorzaken en het specifieke verloop van dergelijke ontwikkelingen te begrijpen, is onderzoek naar de economische basiseenheid van het huishouden noodzakelijk. Vandaar dat het laatstverschenen nummer van het Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis geheel is gewijd aan dit thema.
Op basis van de vijf artikelen in dit Engelstalige themanummer is het mogelijk kanttekeningen te plaatsen bij tal van vooronderstellingen en ingesleten beelden. Zo blijkt uit het artikel van Richard Paping en Erwin Karel dat het idee dat agrarische bedrijven vrijwel altijd overgingen van vader op zoon niet klopt met de werkelijkheid in Oost-Groningen en Drenthe rond 1800. Hoewel in de eerste streek de boeren veel sterker op de markt georiënteerd waren dan hun Drentse collega’s, week de bedrijfsoverdracht sterk af van het algemene West-Europese patroon. In meer dan de helft van de gevallen ging de boerderij over in handen van niet-familieleden.
Een in het oog springend kenmerk van de moderne samenleving is de opkomst van het kerngezin (ouders plus kinderen) en de teloorgang van de extended family, waar drie generaties of meer één huishouden vormden en vaak ook andere familieleden inwoonden. Het artikel van Kok, Vandezande en Mandemakers gaat in op de overlevingskansen van kinderen binnen die uitgebreide huishoudens. Wat blijkt: de aanwezigheid van grootouders had een positieve uitwerking, terwijl andere familieleden vaak ernstige en zelfs fatale concurrentie betekenden.
Het lijkt voor de hand liggend dat met de opkomst van het kerngezin de familiebanden zwakker werden. Uit het onderzoek van Hilde Bras naar de keuze van huwelijksgetuigen in Nederland tussen 1830 en 1950 blijkt echter iets anders. Terwijl in het begin van de negentiende eeuw bijna 50 procent van de getuigen geen familie van het bruidspaar was, was dat rond 1950 minder dan 20 procent. En van de bloedverwante huwelijksgetuigen bestond de overgrote meerderheid niet uit ouders of grootouders, maar uit neven, nichten, ooms of tantes.
Zoals meestal bij dit soort wetenschappelijke artikelen gaat het om work in progress en houden de auteurs heel wat slagen om de arm. Bovendien leidt dit soort kwantitatieve onderzoeken zelden tot lectuur die je met rode oortjes leest. Niettemin biedt dit themanummer van TSEG een boeiend kijkje in de keuken van hedendaagse sociaal historici.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
