Home HITLER. VERGELDING, 1936-1945

HITLER. VERGELDING, 1936-1945

  • Gepubliceerd op: 8 januari 2001
  • Laatste update 29 mrt 2023
  • Auteur:
    Johannes Houwink ten Cate
  • 6 minuten leestijd

Hij is al vele jaren lid van de Labour-partij. Zijn favoriete historicus is de Britse marxist Eric Hobsbawm. En zijn favoriete boek is Het Proces van Franz Kafka, de klassieker over een naamloze, die uitzichtloos verstrikt raakt in een onbegrijpelijke, doolhofachtige en bij uitstek bedreigende bureaucratie.

Zijn naam is Ian Kershaw. Deze Britse historicus is ook auteur van een klassieker. De tweedelige biografie van Adolf Hitler, waaraan hij tien jaar heeft gewerkt. Van het eerste deel van dit boek zijn alleen al in de Nederlandse vertaling tienduizend exemplaren verkocht.

Vorige maand verscheen de vertaling van het tweede en laatste deel van deze studie. Kershaw beschrijft Hitler in de periode 1936-1945 in achthonderd pagina’s lopende tekst, die prachtig is geschreven, vol zit met wrange grappen, uitgebreid is geannoteerd, zeer goed is vertaald en schitterend is geïllustreerd. Dit is geen gewoon boek. Het is de ultieme droom van iedere uitgever.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Historischnieuwsblad.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste historische verhalen door toonaangevende historici. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand, de eerste maand €1,99. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.

En het is een hel van een boek, een dramatische beschrijving van de apocalyptische man en het dolgedraaide politieke systeem, die Europa in de Tweede Wereldoorlog stortten. Met vijftig miljoen doden als gevolg, vooral in Oost-Europa, onder wie zes miljoen joden.

Het boek heeft drie thema’s. Het eerste is het leven van de dictator. Het tweede is diens politieke systeem, dat volgens Kershaw op de wensen van de Führer anticipeerde. Het derde thema is de moderne maatschappij, die soms wordt gedomineerd door een semi-criminele politieke klasse die via de media een klungel kan opbouwen tot de Messias. En die beschikt over een bureaucratie, die letterlijk alles vermag.

Het Derde Rijk was een dictatuur met een afwezige dictator aan het hoofd. Hitler hield zich schuil. Als hij er wel was, was hij nauwelijks aanspreekbaar. Hitler hield koppig vast aan de levenswijze van de breedsprakige Weense bohémien, die hij in de jaren twintig ooit was geweest.

Je bent een gewone sterveling. Of je bent de Messias. En Hitler was rotsvast in de eigen messianistische rol gaan geloven. Hij dacht werkelijk dat hij de Verlosser was.

Kershaw, die me vriendelijk ontvangt in het chique Amsterdamse Hotel Ambassade, beschrijft een doorsneedag uit het leven van de veronderstelde Verlosser: ‘Hitler stond nogal laat op, aan het eind van de ochtend. Meestal liet hij zich dan de krantenknipsels brengen. Na het nemen van een paar beslissingen, was het tijd voor de lunch. In de regel duurde die een paar uur. Tijdens de lunch gaf hij enthousiast zijn mening ten beste over van alles en nog wat, waarbij zijn entourage ademloos toehoorde. Architectuur, geschiedenis, oorlogvoering, voor het universele genie Hitler maakte dit niet het minste verschil. Daarna was het tijd voor een wandeling. Of voor een kopje thee, en voor nieuwe monologen over kunst of geschiedenis, of wat hem ook die dag bezig hield.’

‘Dan was er een film en het diner, misschien nog een film, en nog meer monologen. Hitler hield van speelfilms. Maar de Mickey-Mouse-tekenfilms, die propagandaminister Goebbels hem cadeau gegeven had, vond hij ook prima. De hovelingen – secretarissen, adjudanten, paladijnen – zaten er oogwrijvend bij. Ze mochten pas naar bed als de Führer had besloten dat de dag voorbij was. Dat was wanneer hij zelf ging slapen. En de volgende dag verliep als de vorige.’

Dogmatische dictator

Adolf Hitler kon zich deze levenswijze permitteren omdat anderen het werk voor hem deden. Hij hoefde niets anders te doen dan een keuze te maken uit de hem aangeboden mogelijkheden, door anderen voorbereid en uitgevoerd. Mogelijkheden die allemaal pasten in de sociaal- darwinistische denkwereld van de valse Messias.

Wat wilde Hitler? Hij was er diep van overtuigd dat hij de smadelijke Duitse nederlaag van 1918 moest uitwissen. Zijn Rijk zou eerst Europa veroveren, en daarna de wereld. Hij zou voor Duitsland in Oost-Europa de ‘levensruimte’ verwerven, die het nodig had om te kunnen overleven. En hij zou de joden, de voornaamste bedreiging van Duitsland, verwijderen, vernietigen desnoods. Hitler was een dogmatische dictator, die tot aan zijn zelfmoord in 1945 aan deze doelen vasthield.

Op dit ideologisch-dogmatische karakter van Hitlers politiek is al eerder de nadruk gelegd, door de Duitse historicus Eberhard Jaeckel bij voorbeeld. Maar als eerste verbindt Kershaw de dogmatiek van de zelfverkozen Messias met de werkwijze van de elites, die zich in de jaren dertig aan Hitler hadden onderworpen. Kershaw: ‘Juist doordat deze doeleinden zo visionair, zo vaag en zo utopisch waren, betekenden zij voor verschillende mensen op verschillende momenten verschillende dingen. Maar al die verschillende mensen werkten in een proces van “cumulatieve radicalisering” – de term is van Hans Mommsen – samen toe naar de realisering van deze doelen, die in 1940-1941 gestalte kregen in de ideologische oorlog tegen de Sovjet-Unie en in de moord op het Europese jodendom.’

Hoe moet je je dit proces precies voorstellen? Opnieuw Kershaw: ‘De topmensen uit het ambtenarenapparaat, uit het leger, uit de SS, werkten de Führer tegemoet, ze bedachten maatregelen, nog voordat ze instructies kregen. Ze begrepen domweg wat er van ze werd verwacht.’

Een ontstellende zeur

Maar is dit nu werkelijk uniek? Anticiperen bureaucraten niet altijd op wat er van hen wordt verwacht?

Dit laat Kershaw zich niet zeggen: ‘Natuurlijk doen ambtenaren altijd hun best voor hun baas. Maar ten tijde van het Derde Rijk deelden zij een zeer bepaalde anticommunistische en anti-joodse ideologie met hun wel zeer bijzondere baas. En zij deden hun uiterste best om van die ideologie een moordende werkelijkheid te maken.’ Volgens Kershaw was het antisemitisme de inhoudelijke kern van het nationaal-socialisme, het ideologische cement dat dit systeem bij elkaar hield. En natuurlijk eiste het Derde Rijk ook de levens op van anderen, van miljoenen Slaven, die raciaal inferieur zouden zijn.

‘In navolging van een derde Duitse historicus, Martin Broszat, zie ik in de eerdergenoemde, onderling nauw verweven drie doelen van Hitler – dus: heerschappij over Europa, verovering van Oost-Europa, en vernietiging van het jodendom – “richtingen van actie”, doelen waar het ambtenarenapparaat en andere elites doelbewust naar toe werkten. En dus waren het ” de Führer tegemoet werken” en de ideologie van het nationaal-socialisme onlosmakelijk met elkaar verbonden.’

Toch is er, zegt Kershaw, een algemene les, die uit dit verleden kan worden getrokken. Voor hem was het ‘ontstellend’, dat hij de door het Derde Rijk begane misdaden kon verklaren uit de politiek van de elites, uit de bestaande sociale en politieke structuren. Deze waren niet het werk van Hitler alleen. Deze misdaden werden niet begaan door een afzonderlijke psychopaat. ‘Als je naar de politieke structuren van toen kijkt, dan dwingt dit je tot historische vergelijkingen, tot meer algemene vragen. Maar natuurlijk was het Derde Rijk ook uniek.

Wat allerminst uniek is, zegt Kershaw – voordat deze drukbezette historicus zich naar de luchthaven spoedt – is dat er in alle mensen ‘een duivel’ woont. Structuren en mentaliteiten kunnen mensen ervan weerhouden zich beestachtig te gedragen. ‘Maar deze barrières kun je ook afbreken. Of ze kunnen schijnbaar probleemloos verdwijnen.’

En dan, in een persoonlijke, uiterst Brits-marxistische noot: ‘Eigenlijk had ik meer belangstelling voor deze structuren dan voor Hitler als mens. Als er iemand een ontstellende zeur was, dan was Hitler het wel. Als persoon interesseerde hij me niet.’

Johannes Houwink ten Cate is medewerker van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie