De boeken van de historicus Nial Ferguson zijn altijd indrukwekkend door de grote, erudiete greep waarmee hij de geschiedenis in het licht van een gewaagd thematisch idee herziet. Hij stapelt imponerende hoeveelheden feiten en verbanden ter ondersteuning van zijn stelling. In Het plein en de toren concentreert hij zich op de manier waarop netwerken de geschiedenis hebben veranderd.
Netwerkers, weten we na lezing, zijn de ware machthebbers. In zijn metaforische titel ligt de rivaliserende strijd besloten tussen het netwerk (het volk op het plein) en het hiërarchische machtscentrum (de elite in de toren). Wat hij in deze studie laat zien is hoe de wereld gevormd is door twee organisatievormen: hiërarchieën en netwerken. Hij signaleert een continue pendelbeweging tussen deze twee krachten: als zo’n (revolutionair) netwerk botst met een (centralistisch) machtscentrum komt er een antwoord: de aangevallen hiërarchie past zich aan.
Verandering is de crux van zijn betoog; de flexibele netwerken dwingen de logge machtsblokken op verrassende manieren in beweging te komen. Zo zijn de Europese reguleringsmaatregelen van de sociale media een poging om de antidemocratische kracht van bijvoorbeeld het totalitaire medium Facebook te temperen. En dat is maar een enkel voorbeeld.
Het is overdonderend wat Ferguson onder zijn paraplu bijeengaart. Zonder het wijdvertakte netwerk van drukkers was het Maarten Luther nooit gelukt zijn denkbeelden op massale schaal te verspreiden. En wat te denken van de rol van de vrijmetselaars bij het ‘opzetten’ van de Amerikaanse Revolutie? Of neem het zich almaar vertakkende netwerk van de eerste christenen dat het centralistische Romeinse Rijk trotseerde. Of kijk eens naar de financiële invloed die de Rothschild-familie vanaf de achttiende eeuw ging uitoefenen. Zoals dat laatste voorbeeld al aangeeft, begeeft Ferguson zich met zijn apodictische project gretig op het terrein van complottheoretici. Mijn scepsis nam daardoor toe tijdens het lezen, de kritische voelspriet ging uit. Want is het wel zo zwart-wit? Zijn de meeste netwerken niet ook hiërarchisch van aard? En maken hiërarchieën nooit deel uit van een netwerk? En toch – dat heb je vaak bij complotdenkers – kúnnen Fergusons spannende essayistische overtuigingen waar of op z’n minst half waar zijn. Had de populist Trump nooit kunnen winnen zonder Twitter? Hmm.
Jeroen Vullings is biograaf en criticus.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
