In de tentoonstelling Revolusi in het Rijksmuseum zijn opvallende foto’s te zien van Indonesische en westerse persfotografen. Conservator Yudhi Soerjoatmodjo verzorgde de catalogusbijdrage over persfotografie in de revolutionaire tijd. ‘Alex Mendur fotografeerde hoe Soekarno op de trappen van het presidentieel paleis voor een juichende menigte zijn eerste voordracht hield als president van de nieuwe Republik Indonesia.’
Fotografie in Indonesië heeft een lange voorgeschiedenis. De eerste foto’s van Indonesië dateren al uit de jaren veertig van de negentiende eeuw. Aanvankelijk maakten alleen Nederlanders foto’s, vaak voor koloniale doeleinden. Militairen, artsen en wetenschappers legden de Indonesische archipel voor het eerst vast op de gevoelige plaat. Deze foto’s zijn duidelijk genomen vanuit het oogpunt van de bezetter.
Maar na enige tijd gingen ook Indonesiërs zelf fotograferen. ‘De eerste Javaanse fotograaf was Kassian Cephas, die in 1871 door de Sultan van Yogjakarta werd aangesteld,’ vertelt Soerjoatmodjo. ‘Naast koninklijke portretten maakte Cephas ook foto’s voor de Nederlandse Archeologische Vereeniging. In de jaren dertige maakten de broers Alex en Frans Mendur, afkomstig uit Noord-Sulawesi, nog steeds foto’s voor de koloniale bezetter. Daarnaast fotografeerden zij als freelancers voor onder andere de Java-Bode. Met hun moderne, handzame camera’s waren zij de eerste Indonesische persfotografen.’
De Indonesische vlag wordt gehesen tijdens de Proklamasi, Jakarta 17 augustus 1945. Foto van Frans Mendur.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog kozen de broers Mendur de zijde van de Japanners. ‘De Japanse bezetter nam de gebouwen en materialen van Nederlandse pers in Indië in. Nederlanders wilden het Uniegebouw, waar de Java-Bode gevestigd was, in brand steken zodat de Japanners de voorzieningen niet konden gebruiken. De broers Mendur waarschuwden de Japanners, en kregen daarvoor later een onderscheiding. Frans en Alex Mendur werden aangesteld door het Japanse nieuwsagentschap Domei Tsushin.’
Na de capitulatie van Japan kwamen ze volgens Soerjoatmodjo in een moeilijke positie. ‘Ze raakten hun emplooi kwijt. Voor veel Javanen was het voor de hand liggend om de kant van de terugkerende Nederlanders te kiezen. Dat bood enige baanzekerheid. Toen in 1945 de eerste geluiden opgingen voor een onafhankelijk Indonesië, was het nog geen uitgemaakte zaak dat alle Indonesiërs daar in mee gingen. Zo waren Frans en Alex Mendur christenen afkomstig uit Noord-Sulawesi, en daarmee minderheden in de nieuwe republiek.’
Toch kozen de gebroeders Mendur, tegen alle verwachtingen in, de kant van de Indonesische Republiek. Hiermee hadden zij geen enkele baangarantie, en moesten ze hun fotomaterialen zelf verzamelen. ‘Ze legden het ontstaan van een nieuwe natie vast. Alex Mendur fotografeerde hoe Soekarno in augustus 1945 de Proklamasi voorlas, waarin de onafhankelijkheid van Indonesië voor het eerst wordt uitgeroepen.’
Soekarno leest de Proklamasi voor, Jakarta 17 augustus 1945. Foto van Frans Mendur.
Tijdens de onafhankelijkheidsoorlog die volgde hadden de Indonesische persfotografen een lastige positie. De broers Mendur konden zich goed tussen de strijdende partijen bewegen omdat ze contacten hadden bij de Nederlanders en vloeiend Nederlands spraken. Door deze positie van tussenpersoon werden zij door de revolutionairen gewantrouwd. ‘In oktober 1946 richtten de broers de Indonesian Press Photo Service (IPPHOS) op. Het eerste bureau van IPPHOS was gevestigd aan de Molenvliet in Jakarta, midden tussen de Nederlandse koloniale gebouwen.’
Na de Proklamasi van 1945 leefde Soekarno vier jaar lang in ballingschap. Jakarta was in handen van de Nederlanders, Soekarno vestigde zich in deze tijd in Jogjakarta. Uiteindelijk kon hij in 1949 terugkeren in Jakarta, waar hij enthousiast als de leider van een nieuwe natie ontvangen werd.
Koloniale portretten worden voor de aankomst van Soekarno verwijderd uit de residentie van de Gouverneur, dat dienst zal gaan doen als Presidentieel paleis. Foto van Henri Cartier-Bresson, Jakarta 1949.
Soekarno’s reis van het vliegveld naar het nieuwe presidentiële paleis leverde prachtige foto’s van de geboorte van de nieuwe natie op. ‘Alex Mendur fotografeerde hoe Soekarno op de trappen van het presidentieel paleis voor een juichende menigte zijn eerste voordracht hield als president van de nieuwe Republik Indonesia.’ Na de onafhankelijkheid bleef IPPHOS een onafhankelijk agentschap. Alex Mendur vestigde zich in Jakarta, zijn broer Frans ging naar Jogjakarta.
In het Rijksmuseum zijn de foto’s van de broers Mendur, maar ook van wereldberoemde fotograaf Henri Cartier Bresson te bezichtigen. De tentoonstelling wekt op een indrukwekkende manier de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog tot leven.
De tentoonstelling Revolusi is nog tot en met 5 juni te zien in het Rijksmuseum.
De oprichters van de Indonesian Press Photo Service voor het eerste kantoor aan de Molenvliet in Jakarta, 1948.
