Sinds een aantal weken wordt er in Duitsland weer op maandag gedemonstreerd. De betogers hebben het voorbeeld van de legendarische maandagdemonstraties tijdens de revolutie van 1989 voor ogen, maar die parallel is volstrekt misplaatst, meent Willem Melching.
In de jaren zeventig leek het alsof ook in de DDR eindelijk het Wirtschaftswunder was aangebroken. De vreugde was echter van korte duur. De economische bloei was een zeepbel en gebaseerd op potverteren, geleend geld en Sovjet-subsidies. Met het aantreden van Gorbatsjov in maart 1985 begonnen de problemen pas echt. Het wegvallen van de ideologische, militaire én economische steun van de Sovjet-Unie na 1985 veroorzaakte een diepe crisis in Oost-Duitsland.
De voornaamste uiting van onvrede in de DDR was vertrek. Meer dan 100.000 Oost-Duitsers stonden op de wachtlijst voor permanente Ausreise. Vanwege de intimidatie en pesterijen door de Stasi was het wachten op toestemming om het land te verlaten een zware geestelijke belasting. Velen zochten daarom steun bij de Kerk. Een bekend trefpunt van Ausreissis was de Nikolaikirche in Leipzig. De bezoekers vierden daar elke maandagmiddag een kerkdienst, vaak gevolgd door een kort politiek protest op straat. Zeker wanneer er een West-Duitse cameraploeg in de stad was, loonde het de moeite om je in elkaar te laten slaan door de Volkspolizei en de Stasi. Met een beetje geluk bespoedigde dat de behandeling van je zaak.
De hele zomer van 1989 was het onrustig in de DDR. Vertrekkers die hun geduld met de officiële procedures hadden verloren, gingen over tot bezetting van West-Duitse ambassades om zo hun emigratie af te dwingen. Op 11 september opende Hongarije de grens met Oostenrijk. Binnen enkele weken vertrokken meer dan 30.000 Oost-Duitsers langs deze route. Begin oktober bivakkeerden duizenden Oost-Duitsers in de tuin van de ambassade in Praag. De ambassadebezettingen en de exodus via Hongarije sloopten de geloofwaardigheid van het regime en maakten de weg vrij voor de demonstraties van oktober. Daarmee is de Oost-Duitse revolutie uniek: de opstand werd ontketend door mensen die niet in het land waren!
Bijbelse optocht
Op maandag 4 september kwam de groep ‘vertrekkers’ voor het eerst na de zomer weer bijeen. De kerk zat bomvol; in totaal waren er 1200 mensen aanwezig. Op 25 september was het aantal demonstranten al toegenomen tot rond de 8000 en een week later, op 2 oktober, waren het er al ruim 20.000.
In de week tussen 2 en 9 oktober escaleerde de situatie. De bezetters in Praag mochten vertrekken naar de Bondsrepubliek, maar ze moesten dan wel via Oost-Duits grondgebied uitreizen. Op 3 oktober sloot Honecker de grenzen met Tsjecho-Slowakije. De Oost-Duitse bevolking zat volledig opgesloten. De vlam sloeg nu in de pan. In een laatste poging het land te ontvluchten bestormde de bevolking de stations om te proberen aan boord te komen van de treinen uit Praag. Dit leidde tot bestormingen van stations door de Oost-Duitse en keiharde confrontaties met politie en Stasi. Vooral in Dresden vielen rake klappen.
Al sinds 7 mei gingen demonstranten elke 7e van de maand de straat op om te protesteren tegen de vervalsing van de uitslag van de gemeenteraadsverkiezingen van 7 mei. Op 7 oktober was er feest in Berlijn vanwege het veertigjarig bestaan van de DDR. De politie en de Stasi sloegen er meedogenloos op los. Niet voor niets begint de film Goodbye Lenin met een evocatie van het brute geweld op deze heftige zaterdagavond.
Op zondag 8 oktober gaven Mielke, minister van Staatssicherheit, en Honecker de uitdrukkelijke orders om hard in te grijpen. De Oost-Duitse felicitaties aan de Chinese kameraden voor hun optreden op het Plein van de Hemelse Vrede in juni 1989 kregen nu een onheilspellende klank. In Leipzig heerste angst voor de chinesische Lösung. Maar zover kwam het niet. Een comité van prominente inwoners formuleerde op maandagmiddag 9 oktober een oproep tot geweldloosheid. In dit comité zaten de leider van het Gewandhausorkest Kurt Masur, de cabaretier Bernd-Lutz Lange, de theoloog Peter Zimmermann en een drietal hoge functionarissen van de afdeling Leipzig van de Communistische Partij. De oproep werd in de kerken en rond zes uur ’s avonds ook via de lokale omroep verspreid.
Ondanks het keiharde optreden enkele dagen eerder en de dreigende taal van de autoriteiten gingen tussen zes en halfzeven maar liefst 70.000 Angst-erfüllte und dennoch nicht weichende demonstranten de straat op. Zoals het joodse volk in de bijbel rond de muren van Jericho trok, zo liepen zij hun ronde over de zesbaansringweg rondom het stadscentrum. Om 18.35 uur trok de politie zich terug. Geweld bleef uit.
De voornaamste reden voor het uitblijven van geweld is dat zowel het Oost-Duitse als het Sovjet-leger niet ingreep. In de districten in het zuiden, waaronder Leipzig, kwam meer dan de helft van de speciale milities van de partij niet eens meer opdagen; anderen weigerden bevelen uit te voeren. Niemand wilde op buren en vrienden schieten. Doorslaggevend was dat de Sovjets niet wilden helpen. Anders dan in Oost-Berlijn in 1953, in Hongarije in 1956 en in Praag in 1968 bleef het Sovjet-leger in de kazerne. Feitelijk maakte Gorbatsjov daarmee een einde aan het imperium van de Sovjet-Unie.
Heldenstadt der DDR
De maandagdemonstratie van 9 oktober in Leipzig was de cruciale gebeurtenis in de Oost-Duitse revolutie. De demonstranten gingen ondanks de dreiging van geweld tóch de straat op. Daarmee doorbrak het Oost-Duitse volk de dictatuur van de angst. In de weken en maanden daarna werden in tientallen en later honderden steden demonstraties georganiseerd. De betogingen in Leipzig trokken in de weken daarna uiteindelijk meer dan een half miljoen deelnemers. De leuzen en spandoeken waren radicaal en humoristisch: Wir sind das Volk, Visafrei bis Hawai, en: Egon Krenz, wir sind die Konkurrenz.
De maandagdemonstratie als revolutionair model verspreidde zich over de hele DDR; ook de kleinste steden en dorpen kregen hun eigen Montagdemo. Met de eis tot vrije verkiezingen zetten de demonstranten de bijl in het voortbestaan van de DDR. Het was al heel snel duidelijk dat de meeste Oost-Duitsers voorstander waren van een snelle vereniging met de Bondsrepubliek. De ruim 70.000 mensen die op 9 oktober ondanks alle risico’s de straat op gingen, zijn de helden van de Oost-Duitse revolutie. De stad werd geëerd met de eretitel: Leipzig. Heldenstadt der DDR.
Hebben de demonstraties van nu eigenlijk iets te maken met die van vijftien jaar geleden? Neen! Sterker nog: het zijn de vijanden van 1989 die nu de straat op gaan, zoals de verbitterde ex-communisten van de PDS die protesteren tegen de hervormingspolitiek van de regering-Schröder. Uitgerekend de mensen die de Oost-Duitse economie en het milieu hebben verwoest, demonstreren nu tegen de noodzakelijke afslanking van de zwaarlijvige Duitse verzorgingsstaat.
Maar de allertreurigste verschijning is de linkse sociaal-democraat Oskar Lafontaine, de Hilfsnapoleon uit het Saarland. In de revolutie van 1989-1990 was juist hij degene die de Oost-Duitsers in de steek liet. Híj vond de demonstraties in Leipzig een gevaar voor de internationale status-quo, híj steunde de communistische SED en híj vond de hereniging te duur. Dat juist Lafontaine zich meester probeert te maken van het fenomeen ‘maandagdemonstratie’ toont aan dat in de politiek niet alleen grote morele hoogtes – zoals de maandagavonden in 1989 -, maar ook heel grote dieptepunten mogelijk zijn.
Willem Melching is Duitsland-deskundige en is als historicus verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. In oktober verschijnt zijn boek ‘Van het socialisme, de dingen die voorbijgaan. Een geschiedenis van de DDR 1945-2000’ (Bert Bakker).
Dit artikel is exclusief voor abonnees
