Met de studie van diplomatie en veldslagen word je in de Verenigde Staten of Engeland geen hoogleraar meer, schrijft Dominic Lieven in de inleiding van zijn monumentale studie van de Russische veldtocht van de Grande Armée in 1812 en de daaropvolgende achtervolging van Napoleons legers tot in Parijs. Hij heeft ongetwijfeld gelijk, want erg bon ton is het niet om de ‘harde’ geschiedenis van militairen, diplomaten en vorsten zo gedetailleerd te onderzoeken. Het perspectief in de historiografie is duidelijk verschoven van de elites naar gewone mensen die met dagelijkse beslommeringen en problemen worden geconfronteerd.
Lieven doet in zijn nieuwste boek in zekere zin mee met die trend door naast officiële archieven ook dagboeken van eenvoudige soldaten op te voeren. Hij geeft tevens speciale aandacht aan het moeizame bestaan van de soldaat en de overweldigende moeite die de legerleiding moest doen om uit die constant met honger, ziekte en dood bedreigde bende een vechtmachine te maken. Om de vele veldslagen die in deze jaren werden gevoerd te winnen, was de voedselvoorziening voor soldaten en paarden van groter belang dan het militaire genie van generaals.
Ondanks die aandacht voor de dagelijkse logistiek van de oorlog is Lievens boek toch vooral een klassiek militair-historisch werk. Dat is overigens geen beletsel geweest om een gerespecteerd hoogleraar te worden aan de gerenommeerde London School of Economics. Dat Lieven grote kwaliteiten heeft, staat buiten kijf. Niet alleen beheerst hij als geen ander alle bronnen over een buitengewoon complex en omvangrijk deel van de Europese geschiedenis, maar hij demonstreert ook keer op keer dat hij een originele en zelfs provocatieve interpretatie niet schuwt.
In dit boek over de val van Napoleon doorbreekt hij bijvoorbeeld de populaire gedachte dat Napoleon met de tocht naar Moskou in het najaar van 1812 zijn eigen doodvonnis tekende. Twee eeuwen bestaat nu al het idee dat hij door het barre Russische klimaat zijn militaire kracht verloor. De terugtocht uit het winterse Rusland is vooral omgeven met apocalyptische beelden van bevroren soldaten en worstelende paarden, niet van de militaire kracht van het Russische leger of het genie van de Russische generaals.
Volgens Lieven heeft het romantische beeld uit Tolstojs epische roman Oorlog en vrede het ruimschoots gewonnen van een rationele analyse van de werkelijke militaire prestaties. Door zijn gedetailleerde bestudering van met name ook het Russische archiefmateriaal laat Lieven zien dat het bepaald niet alleen de Pruisen met hun militaire vernuft en de Oostenrijkers met hun diplomatieke genie Metternich waren die Napoleon de genadeklap gaven.
Tsaar Alexander, zijn diplomaten en zijn generaals waren minstens net zo belangrijk. In anderhalf jaar legden de Russische legers de afstand van Moskou naar Parijs af onder de moeilijkste omstandigheden, veldslag na veldslag leverend, doorgaans in wisselende coalities met andere Europese grootmachten. Het kostte tienduizenden doden, maar het resultaat was indrukwekkend. De man die Europa vrijwel geheel zijn wil had opgelegd, werd verdreven en de legers van de overwinnaars paradeerden in april 1814 in Parijs, de stad die sinds de vijftiende eeuw nooit meer belegerd was geweest.
Lieven presenteert deze vernieuwende analyse op een soms meeslepende wijze, maar zijn relaas kan zich vanzelfsprekend niet meten met de beeldende kracht van Tolstoj. Met onverholen jaloezie beukt Lieven dan ook in op al die historici die ruimhartig uit Tolstojs werk citeren om hun geschiedverhaal te ondersteunen.
Dat lijkt wat hulpeloos, want het is overduidelijk dat het perspectief van gewone mensen op de grote geschiedenis veel aantrekkelijker is dan alle doorwrochte historische analyses bij elkaar. Maar daarom is het toch goed te zien dat die doorwrochte werken blijven verschijnen.
Dominic Lieven
Rusland tegen Napoleon. De strijd om Europa (1807-1814)
735 p. Spectrum, € 39,95
Dit artikel is exclusief voor abonnees
