Home Het Complete Derde Rijk

Het Complete Derde Rijk

  • Gepubliceerd op: 30 juni 2009
  • Laatste update 07 apr 2020
  • Auteur:
    Johannes Houwink ten Cate
  • 3 minuten leestijd

Toen de Britse historicus Richard J. Evans ongeveer tien jaar geleden begon aan zijn driedelige geschiedenis van het Derde Rijk, moest hij natuurlijk aan zijn lezers – en misschien ook wel aan zichzelf – uitleggen waarom hij dit deed. Terecht zette hij bij die gelegenheid uiteen dat er maar heel weinig synthetische studies van het Derde Rijk voor een niet-Duits breder publiek bestaan. Er is de bestseller The Rise and Fall of the Third Reich van William L. Shirer (1960), Die Deutsche Diktatur van Karl Dietrich Bracher (1969), de Hitler-biografie van Ian Kershaw (1998, 2000), en The Third Reich. A New History (2000) van Michael Burleigh.

Evans bekritiseerde zijn voorgangers toen vlijmscherp en beloofde ons een complete geschiedenis van het Derde Rijk. Die heeft hij inderdaad geschreven. De voorgeschiedenis, die hij laat beginnen bij Bismarck, neemt een heel deel van ruim 700 bladzijden in beslag. Het tweede deel behandelt de periode 1933-1939, in 1000 bladzijden. En nu is er dan het derde deel, over de Tweede Wereldoorlog, in nog eens 1000 bladzijden.

De focus van dit derde deel is breder dan het tweede deel van Kershaws Hitler-biografie. Kershaw schreef vanuit de optiek van Hitler, de zelfbenoemde messias die zich uitsluitend interesseerde voor de oorlogvoering en zichzelf daarmee reduceerde tot een furieuze veldmaarschalk met imaginaire legers. Het standpunt van de gewone Duitsers, en de geschiedenis van de deelgebieden waar Hitler niet rechtstreeks mee te maken had, liet hij buiten beschouwing.

Evans schuift de militaire geschiedenis van het Derde Rijk daarom grotendeels terzijde, en schrijft prachtige samenvattende hoofdstukken over de bezettingspolitiek, de Jodenvervolging, het euthanasieprogramma, en over zijn thema bij uitstek: de relatie tussen dictatuur en bevolking. Hij doet dat op een gedoseerde, verstandige, en niet-retorische manier, op de manier van de vakhistoricus dus, met een voorkeur voor egodocumenten van gewone Duitsers.

Het resultaat is een combinatie van klassieke politieke geschiedenis van bovenaf en moderne sociale geschiedenis van onderop. En toch stelt dit boek uiteindelijk teleur, en daar zijn twee redenen voor. Doordat Evans zo feitelijk schrijft ontstaat er in zijn boek een sterk contrast tussen de toon van de verteller en de emotionaliteit in de egodocumenten. Eén voorbeeld: de Poolse arts Zygmunt Klukowski beschrijft met onverholen weerzin de vlucht uit Warschau, in de tweede week van september 1939, van kolonels en generaals, die bang zijn om in Duitse handen te vallen. Evans’ commentaar is dan: ‘Het zou nog erger worden.’

Bovendien beloofde Evans ons in de inleidingen van deel 1 en 2 een ‘afsluitend hoofdstuk’ over de nasleep en erfenis van het Derde Rijk. Maar deze belofte komt hij niet na. Het hoofdstuk ‘Nasleep’ gaat alleen over de berechting van misdadigers. De vraag naar de politieke moraal van deze hele geschiedenis – geen overbodige luxe na 2700 bladzijden! – beantwoordt Evans zeer karig, en dan nog met een cliché. Volgens hem zal de belangstelling voor het Derde Rijk niet verdwijnen, omdat deze geschiedenis ‘morele dilemma’s’ aan de orde stelt, van aanpassing of verzet, ‘van actie ondernemen of passief blijven’.

Tja.

Mij persoonlijk is dan een regel of vijf van Bracher liever dan tientallen bladzijden van Evans. Daarom haal ik hier afsluitend graag niet Evans, maar Bracher aan. Die schreef dat de politieke moraal van het Derde Rijk was (en is), dat extreme politieke concepties die het paradijs op aarde beloven nooit humane doeleinden dienen, maar mensen en hun waarden verlagen tot instrumenten van machtswaan en barbarij. Bracher vervolgde, in 1976: ‘Dat zulke extreme concepties tot mislukken gedoemd zijn, waar ze ook vandaan mogen komen, is ook vandaag, in een tijd van oude en nieuwe extremen, de hoop die uit de weerlegging en ondergang van Hitler kan worden geput.’

Johannes Houwink ten Cate is hoogleraar Holocaust- en genocidestudies aan de Universiteit van Amsterdam.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Nieuwste berichten

Chemische wapens in de Oudheid: bekogelde Hannibal zijn vijand met giftige slangen?
Chemische wapens in de Oudheid: bekogelde Hannibal zijn vijand met giftige slangen?
Artikel

Chemische wapens in de Oudheid: bekogelde Hannibal zijn vijand met giftige slangen?

De Verenigde Staten leggen sancties op aan Sudan omdat het leger chemische wapens zou hebben gebruikt in de burgeroorlog in het land. Volgens The New York Times zette de Sudanese legerleider Burhan chloorgas in bij gevechten met de paramilitaire eenheid Rapid Support Forces (RSF). Tijdens de Eerste Wereldoorlog gebruikten Duitse soldaten al chloorgas bij Ieper,...

Lees meer
Britse soldaten van de Light Brigade worden afgeslacht door de Russen op 25 oktober 1854. Geschilderd door Richard Caton Woodville, 1897.
Britse soldaten van de Light Brigade worden afgeslacht door de Russen op 25 oktober 1854. Geschilderd door Richard Caton Woodville, 1897.
Interview

’Voor Poetin heeft de claim op de Krim iets spiritueels, net als voor Catharina de Grote’

Tijdens de collegedag Het Russische imperium op 26 juni vertelt historicus Ivo van de Wijdeven over de geschiedenis van de Krim. Hij geeft voorproefje van wat hij die dag gaat vertellen: ‘De Krim is de mythische geboortegrond voor zowel de Oekraïners als de Russen.’ ‘De Krim is al eeuwenlang een twistpunt en daardoor de ideale...

Lees meer
Glas-in-loodraam in de kathedraal van Chartres
Glas-in-loodraam in de kathedraal van Chartres
Interview

Middeleeuwse kunst moest mooi én stevig zijn

Middeleeuwse kunst moest lang meegaan. Kunsthistoricus Jan van Daal ontdekte dat kunstenaars en opdrachtgevers contracten sloten over de duurzaamheid van kunstwerken.  ‘Kerken of gilden die in de Middeleeuwen een groot kunstwerk zoals een groot glas-in-loodwerk wilden laten maken, dachten na over hoelang dat mee moest gaan,’ vertelt Van Daal, schrijver van het proefschrift On Durable...

Lees meer
Woodrow Wilson en Edith Wilson
Woodrow Wilson en Edith Wilson
Artikel

Schandaal rond Bidens gezondheid: hij is niet de eerste president die zijn ziekte verzweeg

Uit een nieuw boek blijkt dat Joe Bidens gezondheidsproblemen tijdens zijn presidentschap erger waren dan gedacht. In 1919 probeerde president Woodrow Wilson zijn ziekte ook zoveel mogelijk uit de publiciteit te houden. Zijn vrouw Edith Wilson hield hem uit de wind en nam allerlei taken van hem over. In het boek Original Sin schrijven journalisten dat...

Lees meer