Toen de Britse historicus Richard J. Evans ongeveer tien jaar geleden begon aan zijn driedelige geschiedenis van het Derde Rijk, moest hij natuurlijk aan zijn lezers – en misschien ook wel aan zichzelf – uitleggen waarom hij dit deed. Terecht zette hij bij die gelegenheid uiteen dat er maar heel weinig synthetische studies van het Derde Rijk voor een niet-Duits breder publiek bestaan. Er is de bestseller The Rise and Fall of the Third Reich van William L. Shirer (1960), Die Deutsche Diktatur van Karl Dietrich Bracher (1969), de Hitler-biografie van Ian Kershaw (1998, 2000), en The Third Reich. A New History (2000) van Michael Burleigh.
Evans bekritiseerde zijn voorgangers toen vlijmscherp en beloofde ons een complete geschiedenis van het Derde Rijk. Die heeft hij inderdaad geschreven. De voorgeschiedenis, die hij laat beginnen bij Bismarck, neemt een heel deel van ruim 700 bladzijden in beslag. Het tweede deel behandelt de periode 1933-1939, in 1000 bladzijden. En nu is er dan het derde deel, over de Tweede Wereldoorlog, in nog eens 1000 bladzijden.
De focus van dit derde deel is breder dan het tweede deel van Kershaws Hitler-biografie. Kershaw schreef vanuit de optiek van Hitler, de zelfbenoemde messias die zich uitsluitend interesseerde voor de oorlogvoering en zichzelf daarmee reduceerde tot een furieuze veldmaarschalk met imaginaire legers. Het standpunt van de gewone Duitsers, en de geschiedenis van de deelgebieden waar Hitler niet rechtstreeks mee te maken had, liet hij buiten beschouwing.
Evans schuift de militaire geschiedenis van het Derde Rijk daarom grotendeels terzijde, en schrijft prachtige samenvattende hoofdstukken over de bezettingspolitiek, de Jodenvervolging, het euthanasieprogramma, en over zijn thema bij uitstek: de relatie tussen dictatuur en bevolking. Hij doet dat op een gedoseerde, verstandige, en niet-retorische manier, op de manier van de vakhistoricus dus, met een voorkeur voor egodocumenten van gewone Duitsers.
Het resultaat is een combinatie van klassieke politieke geschiedenis van bovenaf en moderne sociale geschiedenis van onderop. En toch stelt dit boek uiteindelijk teleur, en daar zijn twee redenen voor. Doordat Evans zo feitelijk schrijft ontstaat er in zijn boek een sterk contrast tussen de toon van de verteller en de emotionaliteit in de egodocumenten. Eén voorbeeld: de Poolse arts Zygmunt Klukowski beschrijft met onverholen weerzin de vlucht uit Warschau, in de tweede week van september 1939, van kolonels en generaals, die bang zijn om in Duitse handen te vallen. Evans’ commentaar is dan: ‘Het zou nog erger worden.’
Bovendien beloofde Evans ons in de inleidingen van deel 1 en 2 een ‘afsluitend hoofdstuk’ over de nasleep en erfenis van het Derde Rijk. Maar deze belofte komt hij niet na. Het hoofdstuk ‘Nasleep’ gaat alleen over de berechting van misdadigers. De vraag naar de politieke moraal van deze hele geschiedenis – geen overbodige luxe na 2700 bladzijden! – beantwoordt Evans zeer karig, en dan nog met een cliché. Volgens hem zal de belangstelling voor het Derde Rijk niet verdwijnen, omdat deze geschiedenis ‘morele dilemma’s’ aan de orde stelt, van aanpassing of verzet, ‘van actie ondernemen of passief blijven’.
Tja.
Mij persoonlijk is dan een regel of vijf van Bracher liever dan tientallen bladzijden van Evans. Daarom haal ik hier afsluitend graag niet Evans, maar Bracher aan. Die schreef dat de politieke moraal van het Derde Rijk was (en is), dat extreme politieke concepties die het paradijs op aarde beloven nooit humane doeleinden dienen, maar mensen en hun waarden verlagen tot instrumenten van machtswaan en barbarij. Bracher vervolgde, in 1976: ‘Dat zulke extreme concepties tot mislukken gedoemd zijn, waar ze ook vandaan mogen komen, is ook vandaag, in een tijd van oude en nieuwe extremen, de hoop die uit de weerlegging en ondergang van Hitler kan worden geput.’
Johannes Houwink ten Cate is hoogleraar Holocaust- en genocidestudies aan de Universiteit van Amsterdam.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
