Hans Daalder, Drees en Soestdijk. De zaak-Hofmans en andere crises 1948-1958

282 p. Balans, euro 19,50
Gaandeweg komt er wat sleet op het beeld van Drees, de politicus die mede op gezag van politicoloog Hans Daalder tot grootste premier van de twintigste eeuw is uitgeroepen. Drees’ moeizame Indonesië-beleid noemde Daalder echter ‘ vier jaar nachtmerrie’. En in zijn monografie Drees en Soestdijk. De zaak-Hofmans en andere crises 1948-1958 zien we een bedeesde Drees die moeite heeft zijn gezag te doen gelden tegenover een koningin die behept is met wat Daalder ‘de koppigheid van de Oranjes’ noemt.

Daalder heeft voor zijn gedegen werkstuk, onderdeel van zijn Drees-biografie, gebruik kunnen maken van tot dusver onbekende bronnen. Hij kondigt aan dat Drees’ dossier over de Hofmans-zaak, dat hij gelukkig voor vernietiging heeft kunnen behoeden, wordt overgedragen aan het Nationaal Archief. Hopelijk geldt dat ook voor de geluidsbanden van zijn gesprekken met Drees. Daalder is een wetenschapper die de feiten laat spreken. Conclusies laat hij aan de lezer over.

Daalder vertelt dat Drees Hofmans al op 19 februari 1949 heeft ontmoet. De gebedsgenezers was hem door Juliana op het dak gestuurd om de agnosticus van zijn maagkwaal te genezen. Hofmans hield, blijkens Drees’ aantekeningen, een esoterisch betoog, waar geen touw aan vast te knopen was. Drees heeft over zijn kennismaking met Hofmans aan de journalisten Huis en Steenhorst verteld dat zij ‘ een verhaal begon te doen over de Indonesië-kwestie’. Daarop had Drees naar eigen zeggen gereageerd met: ‘ U moet niet denken dat ik mij door ú laat dicteren hoe mijn beleid inzake Indonesië moet wezen.’ Men zou zeggen dat deze kennismaking Drees alle aanleiding gaf om de gebedsgenezeres uit de buurt van Juliana te houden.

Spiritueel stempel
Heeft Greet Hofmans politieke invloed op de koningin uitgeoefend? Zat zij achter de gratieverlening aan oorlogsmisdadiger Lages en achter de pacifistische redevoeringen die de koningin in 1952 in de Verenigde Staten hield? Daalder spreekt zich er niet over uit. Wel vertelt hij wat Drees al in een vroeg stadium over de Oude Loo-conferenties wist. Op 20 december 1951 had hij een gesprek met twee leden van het organisatiecomité, Van Dijk en Stellwag. Drees legde hun uit waarom hij en andere ministers na overleg in de ministerraad niet op een uitnodiging voor de conferentie waren ingegaan. Een van de redenen was dat Hofmans haar spirituele stempel op de conferenties zou drukken.

Van Dijk, die dit aan de organisatoren meldde, kreeg de wind van voren. Een van hen schreef hem terug: ‘ Daar wij het voorrecht hebben via Mej. Hofmans alle verantwoordelijkheid voor onze beslissingen door Haar Doorgevingen te laten leiden, zijn Dreesjes etc. van nihil belang.’ In plaats van aan de conferenties een eind te maken liet Drees het over zijn kant gaan.

Daalder laat zien dat de gebedsgenezeres het paleis in een kamp-Juliana en een kamp-Bernhard verdeelde. In 1952 probeerde Bernhard de kwestie via de journalist Schorr naar buiten te brengen, want, tekent Schorr over zijn gesprek met de prins aan, ‘some disclosure might bring his wife to her senses’ . Schorr schrijft een begripvol artikel voor het Engelse tijdschrift Life, maar publicatie ervan wordt verhinderd.

Er verlopen vier jaar, waarin allerlei verwikkelingen plaatsvinden, die door Daalder minutieus worden beschreven. De tegenstellingen tussen Juliana en Bernhard spitsten zich toe. Ze communiceerden alleen nog schriftelijk met elkaar. Aan zijn latere biograaf Hatch heeft Bernhard verteld: ‘My wife told me to leave the house’. Hij schreef haar terug: ‘Only with the feet first.’

Dat was in augustus 1955. In 1956 weet Bernhard de perikelen aan het hof via het Duitse blad Der Spiegel in de openbaarheid te brengen. Het artikel, dat op 13 juni 1956 verschijnt, is allerminst begripvol. Het vertelt dat zich in de gedaante van een gebedsgenezeres een ‘Raspoetin’ aan het Nederlandse hof heeft genesteld; het zinspeelt ook op een aanstaande echtscheiding van het koninklijk paar. Een constitutionele crisis lag in het verschiet.

Ingrijpen was nu onvermijdelijk. Daalder maakt aannemelijk dat Beel het initiatief heeft genomen voor een commissie van drie wijze mannen, waarvan hij zelf de leiding op zich nam. Het is evenwel onaannemelijk dat premier Drees geheel buiten samenstelling en opdracht van de commissie-Beel is gebleven, zoals Daalder beweert. Wim en Louis waren vrienden van elkaar die in het politieke bedrijf van die dagen als een hechte twee-eenheid optraden.

In mijn Beel-biografie heb ik beschreven hoe Beel na fact-finding op Soestdijk terugkwam met de overtuiging dat echtscheiding tot elke prijs moest worden vermeden. Op een persconferentie voor de buitenlandse pers zei ook Drees: ‘No separation, no abdication.’ Dit werd de inzet van de commissie-Beel. Het is hoogst onwaarschijnlijk dat deze opdracht van het echtpaar zelf is uitgegaan, zoals Daalder zegt. Nog minder overtuigend is zijn redenering dat het rapport van de commissie-Beel op het Koninklijk Huisarchief daarom louter een privé-karakter heeft.

Impasse
Op 24 augustus 1956 bedanken Juliana en Bernhard in een cryptisch perscommuniqué de wijzen voor hun advies en verklaren: ‘Wij zien de toekomst met vertrouwen tegemoet.’ De commissie besloot er enige toelichting op te geven. Beel lijkt thans het slachtoffer te zijn geworden van zijn voortvarendheid. Blijkbaar zonder Juliana erin te kennen deelde het driemanschap de pers mee dat de koningin zou breken met Greet Hofmans, dat zij niet meer zou deelnemen aan de Oude Loo-conferenties en dat zij Hofmans-getrouwen van het hof zou verwijderen. De koningin had van haar kant geëist dat Bernhard zijn voorzitterschap van de Bilderberg-conferenties opgaf, voortaan zijn buitenlandse reizen bij haar meldde en geen contact meer had met de pers. Maar daarover zei het communiqué niets.

Enkele dagen later waarschuwde Beel Drees dat de koningin een radiorede wilde houden waarin ze de meegedeelde toezeggingen zou relativeren. Kennelijk heeft Drees haar van dit onzalig plan af weten te brengen. Er ontstond nu een impasse. De koningin had geen contact meer met Greet Hofmans en de Oude Loo-conferenties werden verbannen van het Loo, maar de koningin hield nog steeds geen schoonmaak onder haar hofpersoneel.

Toen ondernamen enkele getrouwen van de koningin een onbezonnen actie. Op 14 oktober 1956 kwam de Sunday Pictorial met het sensationele bericht dat er een samenzwering bestond om koningin Juliana van de troon te stoten, en dat Bernhard en zijn moeder daarachter zaten. Al meteen bleek dat Juliana’ s kamerheer Van Maasdijk de bron van deze canard was. Hiermee werd Drees de mogelijkheid uit handen geslagen om de zaak te laten doodbloeden. Op 23 oktober eisten de fractievoorzitters van de grote partijen in de Tweede Kamer dat aan de ‘Soestdijk-kwestie’ definitief een einde kwam. Drees beloofde dat de schoonmaak aan het hof doorgang zou vinden. Juliana legde zich erbij neer en verzoende zich met haar echtgenoot.

Drees hield tot het eind van zijn leven vol dat het allemaal een privé-zaak van de koningin was geweest, die buiten zijn verantwoordelijkheid viel. Een van de meelezers van Daalders boek heeft Drees geprezen als een ‘Fabius Cunctator’, de Romeinse veldheer die het gevecht (met Hannibal) uit de weg ging, maar uiteindelijk triomfeerde. Of Daalder ook vindt dat Drees uit de Soestdijk-kwestie als een triomfator tevoorschijn is gekomen, zegt hij niet. Maar een conclusie die zich opdringt is dat Drees eerder had moeten ingrijpen en kordater had moeten optreden.

Lambert J. Giebels is auteur van de biografie Beel. Van vazal tot onderkoning (1995).