Welvaart jaren zeventig zorgde voor exploderende oplages
De krant wordt dunner en oppervlakkiger, klagen mensen die er verstand van hebben. Steeds vaker schrijven journalisten stukjes van elkaar over in plaats van zelf op onderzoek uit te gaan. Maar was het vroeger echt allemaal beter? Volgens Hans Renders, hoogleraar geschiedenis en theorie van de biografie en tot vorig jaar docent geschiedenis van de geschreven pers aan de Rijksuniversiteit Groningen, is wat we nu goede journalistiek noemen een tamelijk recent fenomeen.
‘Onderzoeksjournalistiek – lange artikelen waarvoor diepgravende research is gepleegd – is in Nederland pas in de jaren zeventig van de vorige eeuw opgekomen. Wel waren er vanaf de jaren twintig zogeheten grand reporters. Dat waren journalisten die naar exotische buitenlanden reisden en daar verslag van deden, eerst in de krant en daarna uitgebreider in boekvorm. A. den Doolaard, die de grenzen van nazi-Duitsland langstrok, is daar een voorbeeld van. Of Louis Couperus, die begin jaren twintig voor de Haagsche Post naar Indië reisde.
De echte onderzoeksjournalistiek is overgewaaid uit de Verenigde Staten. Daar bedachten krantenredacties rond 1880 dat ze geld konden verdienen door meer te bieden dan alleen nieuws. De New York World van Joseph Pulitzer liep voorop met zaken als de eerste strip – The Yellow Kid – en lezersacties met cadeaus en prijsvragen.
Ook onderzoeksjournalistieke verhalen bleken commercieel interessant. De klassieke onderzoeksjournalisten ploegden databestanden door. Zo hebben journalisten in New York rond 1900 een megafraude ontdekt doordat ze alle ponskaarten van het plaatselijke waterbedrijf onder de loep namen. Muckraking heette dat: modder harken.
In Nederland zagen uitgevers commerciële mogelijkheden na de afschaffing van het dagbladzegel – een vorm een belasting die de krant voor velen onbetaalbaar maakte – in 1869. Het aantal kranten groeide geweldig, en daarmee de noodzaak om te concurreren. De verzuilde kranten waren echter weinig geneigd tot kritische journalistiek. Tijdens de Eerste Wereldoorlog durfde alleen De Telegraaf de door de Nederlandse regering opgelegde neutraliteit te schenden door anti-Duitse artikelen te publiceren.
De hoogtijdagen van de onderzoeksjournalistiek vielen samen met de grote welvaartsstijging in de jaren zeventig. Daarnaast kwamen er meer hoogopgeleide lezers. De krantenoplages explodeerden. Er was veel geld te verdienen met journalistiek. Dat zorgde voor professionalisering. Het was niet langer mogelijk dat een hoofdredacteur tevens een politieke functie had, zoals voorheen Abraham Kuyper of Carl Romme.
Een inspiratiebron voor veel Nederlandse journalisten was de artikelenreeks van Carl Bernstein en Bob Woodward over het Watergate-schandaal rond de Amerikaanse president Nixon in 1972. In Vrij Nederland verscheen een diepgravende serie over scheepsbouwer Cornelis Verolme en de RSV-affaire. In 1989 moest staatssecretaris van Economische Zaken Albert-Jan Evenhuis aftreden nadat NRC Handelsblad na grondig onderzoek bericht had over belangenverstrengeling.
De glorietijd van de Nederlandse onderzoeksjournalistiek heeft echter maar 25 jaar geduurd. Kranten plaatsen tegenwoordig nog maar zelden grote stukken op basis van intensief eigen onderzoek. Het is een beetje modieus om te zeggen dat dit te maken heeft met culturele vervlakking. Eerder is het een kwestie van geld. Omdat steeds minder mensen papieren kranten lezen, dalen de oplagecijfers. Het rekensommetje is dan snel gemaakt.
Ik hoorde de Britse eigenaar van de Nederlandse Wegener-kranten zelfs eens beweren dat eindredacteuren van kranten overbodig zijn, want: “Internet is toch ook groot geworden zonder eindredactie?” Van zo’n uitgever hoef je niet te verwachten dat hij geld vrijmaakt voor dure onderzoeksjournalistiek.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
