Twee Joodse mannen uit de Oekraïense stad Lviv gaven het internationaal recht vorm met hun begrippen ‛misdrijven tegen de menselijkheid’ en ‛genocide’. Philippe Sands volgde hun sporen voor zijn boek Galicische wetten en ontdekte dat de juridische geschiedenis verweven was met het verhaal van zijn Joodse familie.
De Brit Philippe Sands is hoogleraar Internationaal Recht aan University College London en strafpleiter in internationale hoven in zaken die betrekking hebben op misdrijven tegen de menselijkheid en genocide. ‘Den Haag is een plek die ik heel goed ken en waar ik me thuis voel. Ik heb zaken gedaan in het Internationaal Gerechtshof, het Internationaal Strafhof en het Joegoslaviëtribunaal.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Philippe Sands
In tegenstelling tot wat de Nederlandse titel doet vermoeden is Sands’ Galicische wetten een bijzonder persoonlijk én meeslepend boek. ‘Dát het boek er is, is puur toeval’. Sands kreeg in 2010 een uitnodiging om een lezing te geven aan de universiteit in de Oekraïense stad Lviv. Daar ging hij op in omdat zijn grootvader was geboren in die stad, die toen nog als Lemberg onderdeel uitmaakte van Oostenrijk-Hongarije. ‘De oorsprong van het boek is persoonlijk: ik wilde het geboortehuis van mijn grootvader vinden.’
Sands grootvader, overleden in 1997, had nooit over zijn tijd in Lviv willen spreken. ‘Als kind voelde ik al dat er iets in de lucht hing en ook mijn moeder zat met veel vragen.’ Zij vroeg zich vooral af waarom ze in 1939 als baby met de Engelse zendelinge Elsie Tilney reisde van Wenen, waar haar moeder achterbleef, naar Parijs, waar haar vader heen was gevlucht. Maar antwoorden bleven uit.
Sands kreeg de uitnodiging uit Lviv op zijn vijftigste, toen hij bezig was met vragen als: ‛wie ben ik?’ en ’wat is de waarde van waar ik dagelijks mee bezig ben?’ Dus nam hij de invitatie aan en ging hij naar de stad van zijn familie.
Internationaal recht is een waardevol maar broos ding
Daar bleek dat ook Sands’ werk als mensenrechtenadvocaat verbonden was met Lviv. ‘Ik werkte die zomer aan mijn lezing en toen ontdekte ik dat Rafael Lemkin, de man die het begrip “genocide” bedacht, uit Lviv kwam, net als de bedenker van het begrip “misdrijven tegen de menselijkheid”, Hersch Lauterpacht. Ze studeerden allebei aan die universiteit en dat wisten ze daar niet. Wonderbaarlijk!’
Lviv was ooit een van de belangrijkste steden van de Centraal-Europese landstreek Galicië en maakte een diepe indruk op Sands. ‘De geschiedenis is alomtegenwoordig’. Die geschiedenis wilde hij tot op de bodem uitzoeken. Het werd het begin van een zoektocht die 6,5 jaar zou duren. Zijn redacteur overtuigde hem ervan om zijn lezers deelgenoot te maken van zijn speurwerk.
Processen van Neurenberg
De lezer volgt Philippe Sands op de voet terwijl die een reeks historische toevalligheden boven water haalt. De oorsprong van het moderne internationaal recht en zijn eigen familiegeschiedenis blijken verweven in een verhaal dat begint en eindigt met de laatste dag van de Processen van Neurenberg, in 1945. Hans Frank, Hitlers advocaat en gouverneur-generaal in Polen tijdens de nazibezetting, werd tot de strop veroordeeld omdat hij medeverantwoordelijk was voor de deportaties van Joden, waaronder de families van Lauterpacht, Lemkin en Sands. In Neurenberg werden voor de eerste keer vertegenwoordigers van een staat gestraft voor hun daden, die – eveneens voor het eerst – werden bestempeld tot misdrijven tegen de menselijkheid.
De verteltrant en de toon van het boek stammen uit Sands’ werk als strafpleiter: ‘Het werkt in de rechtszaal vaak beter om niet het grote verhaal te schetsen, maar om te focussen op kleine details of een anekdote die het hele verhaal vertelt. Daar staat het boek vol mee.’ Zo beschrijft Sands de vondst van een vergeeld papiertje waarop Lemkin het begrip genocide ‘proeft’ door het 25 keer op te schrijven. Midden tussen de krabbels staat één keer ‘Frank’, de naam van de man die verantwoordelijk was voor de deportatie van Lemkins familieleden. ‘Op dat moment voel je met Lemkin mee.’
Sands: ‘Ik probeer niet alleen te vertellen wat ik heb gevonden, maar ook hoe ik het heb gevonden. Ik laat de lezer zelf de conclusies trekken uit de feiten. Die is daar meer dan intelligent genoeg voor. Zo steken de beste pleidooien in de rechtszaal ook in elkaar. Je moet de aandacht van de rechters vasthouden.’
We hebben nu een generatie politici die denkt dat vrede de norm is. Ze hebben het mis
‘Dit is het eerste boek waar ik zelf ook in voorkom en waarin ik mijn gevoelens uit. Dat was de grootste uitdaging, want ik ben als advocaat 35 jaar lang gedrild om mezelf weg te laten uit alles wat ik schrijf.’
Het boek is een gedenkteken geworden voor Sands’ passies: ‘Gerechtigheid. Gewone mensen die gehoord worden. Boontje komt om zijn loontje en de waarheid komt altijd boven water.’ Hij is erg blij te merken dat veel mensen over internationaal recht willen lezen. ‘Dat is belangrijk, want het is een waardevol maar broos ding. Als we het internationaal recht niet koesteren, dan raken we het kwijt. Dan moeten we een grote prijs betalen.’ Sands hoopt dat zijn persoonlijke verhaal dat duidelijk maakt.
Sinds de publicatie in mei 2016 heeft Philippe Sands meer dan drieduizend berichten ontvangen van lezers die nieuwe informatie aandragen. ‘Verbazingwekkende correspondentie. Vorige week nog ontving ik uit het niets een mail van een Oostenrijkse rechter waardoor ik een deel van het boek moet aanpassen.’ De informatie betreft onder meer de dood van Sands overgrootmoeder. ‘Ik denk dat ik een nieuwe epiloog ga schrijven met alle relevante nieuwe feiten.’
Duistere materie
‘Ik had absoluut niet verwacht dat dit boek een bestseller zou worden. Het is duistere, complexe en bij tijd en wijle technische en juridische materie, maar ik heb reacties gehad van mensen die het boek in de trein lazen en op het rangeerterrein eindigden.’ Sands heeft daar veel over nagedacht. ‘Mensen smullen van details. Zowel van helden als van schurken. Ze houden van Elsie Tilney (die op heldhaftige wijze Joden hielp, red.) en ze houden van Hans Frank.’
‘En mensen denken dat onze wereld naar de verdoemenis gaat. Ze hebben het idee dat we teruggaan naar iets dat lijkt op de jaren ’30. Ze hebben het gevoel dat er weer oorlog in de lucht hangt in Europa.’
Sands zelf is voorzichtig met parallellen trekken. ‘Maar de generatie die vocht in de Tweede Wereldoorlog speelt geen rol meer op het politieke toneel. We hebben nu een generatie politici die denkt dat vrede de norm is. Ze hebben het mis. Ons vermogen om vreselijke dingen te doen is er nog steeds. Er is toenemende verdeeldheid tussen verschillende delen van Europa en toenemende maatschappelijke polarisatie in landen. Dat zijn de omstandigheden waarin je een ramp binnen slaapwandelt.’
‘Het is onmogelijk voor mij om me 6,5 jaar onder te dompelen in de jaren ’20 en ’30 en me vervolgens geen zorgen te maken over de kant die we opgaan: de opkomst van nationalisme, xenofobie. Mensen zijn anti-immigratie, anti-moslim, anti-Joods, anti-dit en anti-dat. Dat is de diepere reden voor de Brexit en de verkiezing van Trump: het sterke wij-zij denken.’
‘Er zijn volgens mij twee belangrijke lessen te trekken uit dit boek. De eerste is dat individuen echt het verschil kunnen maken. Lauterpacht en Lemkin hadden de internationale gemeenschap achter zich staan, maar zij waren het die met de concepten van misdrijven tegen de menselijkheid en genocide kwamen. Zonder hen hadden we die nu niet gehad.’
En de tweede les? ‛We moeten de internationale rechtsorde beschermen. Zeker nu het erop lijkt dat alles wat direct na de Tweede Wereldoorlog is bereikt niet meer op waarde wordt geschat.’
Bannerafbeelding: Raphael Lemkin, een van de grondleggers van de begrippen ‘genocide’ en ‘misdaden tegen de menselijkheid’
Philippe Sands, Galicische wetten (2018) 512 p. €29,99
