Home FILM Films over WOI zoeken rechtvaardiging

FILM Films over WOI zoeken rechtvaardiging

  • Gepubliceerd op: 24 juni 2014
  • Laatste update 07 apr 2020
  • Auteur:
    Jos van der Burg
  • 3 minuten leestijd

Toen de Eerste Wereldoorlog op 11 november 1918 met een wapenstilstand ten einde kwam, hadden alle betrokken landen verbijsterende aantallen soldatenlevens te betreuren. De cijfers zijn nauwelijks voorstelbaar: 800.000 Britse, 13 miljoen Franse, 1,7 miljoen Russische en 1,8 miljoen Duitse soldaten waren omgekomen.

Naar de Verenigde Staten keerden ruim 100.000 soldaten niet meer terug. Toch was de sfeer in deze landen totaal verschillend. Omdat de geallieerden de oorlog hadden gewonnen, konden zij hun doden eren als helden die hun land voor Duitse knevelarij en tirannie hadden behoed.

Hoe de Teutoonse knoet eruitzag, wisten de geallieerde bevolkingen van propagandafilms als The Kaiser, the Beast of Berlin (Rupert Julian, 1918) en filmjournaals, waarin Duitse soldaten baby’s op de grond smeten en vrouwen verkrachtten. Het was verschrikkelijk dat er honderdduizenden soldaten voor hadden moeten sterven, maar de beschaving was gered van de losgeslagen ‘Hunnen’. Geallieerde films over de Eerste Wereldoorlog droegen deze opvatting uit. Zoals de Amerikaanse zwijgende klassieker The Big Parade (King Vidor, 1925), waarin een rijkeluiszoon zich aan de oorlog onttrekt, maar uiteindelijk zijn patriottische plicht doet. In Frankrijk maakt hij kennis met de liefde, maar vooral met het slagveld. Gedesillusioneerd keert hij met een been minder huiswaarts.

The Big Parade en andere Amerikaanse films brengen een ode aan de heldenmoed van de soldaten die de Duitsers versloegen. Dat wij films over de Eerste Wereldoorlog toch altijd associëren met pacifisme komt door de grote invloed van All Quiet on the Western Front (Lewis Milestone, 1930). De Amerikaanse film over Duitse vrienden die aan het front sneuvelen gaat niet over oorlogsheroïek, maar over de zinloosheid van hun dood. Die boodschap riep in Duitsland de woede op bij Hitler-aanhangers, die met stinkbommen in bioscopen en met straatrelletjes tegen de ‘defaitistische propaganda’ protesteerden, waarna de film werd verboden.

Niet alleen de nazi’s hadden het moeilijk met de pacifistische boodschap. Tamelijk verbijsterend is dat de Nederlandse filmkeuring toen de film in 1946 werd heruitgebracht een verbod overwoog, omdat ‘de Nederlandse regering doende is een leger op te bouwen teneinde dat zo nodig te zijner tijd in Indië in te zetten’. Dat All Quiet on the Western Front liet zien ‘dat het heus niet voor iedereen een ideaal is om in een afgrijselijke oorlog voor het vaderland te sterven’, was geen boodschap die men de soldaten op weg naar Indië wilde meegeven. Op het nippertje kwam het niet tot een verbod, maar de tekstregel ‘Het leven is mij meer waard dan te sneuvelen voor het vaderland’ moest uit de film worden geknipt.

Hollywood was na de Eerste Wereldoorlog snel overgeschakeld van anti-Duitse propaganda naar films over de heldenmoed van geallieerde, vooral Amerikaanse soldaten. De Engelse filmwereld had meer moeite uit de propagandamodus te komen. Tien jaar na de oorlog leidde dat tot een diplomatieke rel door de speelfilm Dawn, waarin een Engelse verpleegster die in België gewonde geallieerde soldaten verzorgt door de Duitsers op beschuldiging van hulp aan de vijand wordt geëxecuteerd. Na protesten van de Duitse ambassadeur werd de film verboden onder druk van de Engelse regering, die de normalisering van de relatie met Duitsland niet in gevaar wilde brengen.
 
Duitse filmmakers hadden het moeilijker dan filmmakers in de geallieerde landen. Hoe maak je films over een verloren oorlog? De simpelste oplossing is er geen films over te maken. Tot halverwege de jaren twintig hielden Duitse filmmakers dat vol; daarna kwam er een inhaalslag. De meeste Duitse films zwengelden patriottische oorlogsmythen aan: het Duitse leger had de oorlog niet verloren, maar was door linkse politici gedwongen de strijd te staken (de dolkstootlegende), het hele volk stond achter de oorlog en Duitsland voerde een verdedigingsoorlog.

Wel realistisch was het pacifistische meesterwerk Westfront 1918 (G.W. Pabst, 1930), waarin vier Duitse soldatenvrienden in de loopgraven sneuvelen. In 1933 werd de film door de nazi’s verboden, omdat hij ‘het vitale belang van de staat om de militaire wil van het volk te behouden en te versterken in gevaar brengt’. Voortaan kreeg het volk films die draaiden om kameraadschap, heldenmoed, opofferingsgezindheid en stervensbereidheid. Zoals Morgenrot (1933), waarin de bemanning van een getorpedeerde onderzeeboot onverschrokken de dood in de ogen kijkt. ‘Duitsers weten misschien niet hoe ze moeten leven, ze weten wel hoe ze moeten sterven,’ zegt de kapitein. Zo hoorde Hitler het graag.
 

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Nieuwste berichten

Moeder en kind in Noord-Hollandse dracht
Moeder en kind in Noord-Hollandse dracht
Nieuws

Zeventiende-eeuwse jongen kreeg Staten-Generaal als peetouder

In 1668 kreeg een baby, de zoon van de graaf en gravin van Bentheim, een opmerkelijke voornaam. Het jongetje werd ‘Statius’ gedoopt, een afgeleide van het woord ‘Staten’. De Staten-Generaal van de Nederlandse Republiek waren namelijk peetouder van het kind. En zij hadden om die naam gevraagd.  Het was een opmerkelijke gang van zaken, want...

Lees meer
Onthoofding van Johan van Oldenbarnevelt
Onthoofding van Johan van Oldenbarnevelt
Interview

‘Met Mark Rutte zocht ik naar de resten van Van Oldenbarnevelt’ 

Ronald van Raak ging op onderzoek onder het Binnenhof. Hij vertelt over zijn historische sensatie: ‘In mijn goede pak kroop ik door het stof.’ Kent u de historische sensatie, zoals door Johan Huizinga omschreven?  ‘Die heb ik zeker ervaren tijdens een koude januarinacht in 2019, het hagelde, toen ik met Mark Rutte afdaalde in de...

Lees meer
Lída Baarová, Gustav Fröhlich en Joseph Goebbels
Lída Baarová, Gustav Fröhlich en Joseph Goebbels
Artikel

Lída Baarová: de onmogelijke liefde van Joseph Goebbels 

Rijkspropagandaminister Joseph Goebbels raakt zo verliefd op de Tsjechische actrice Lída Baarová dat hij er met haar vandoor wil. Het komt er niet van, en Baarová betaalt een hoge prijs voor de affaire. ‘Geen van mijn films is zo dramatisch geweest als mijn leven.’  Haar moeder pusht Lída (1914-2000) en haar zus Zorka Janů al...

Lees meer
Allegorie Willem I
Allegorie Willem I
Beeldessay

Het regent koninklijke lintjes, een onderscheiding die Willem I invoerde

Koning Willem I doet zijn best het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden op te stoten in de vaart der volkeren. Toch verliest hij de helft van zijn land. Op 30 november 1813 landt Willem Frederik van Oranje na een ballingschap van 19 jaar op het strand van Scheveningen. Twee dagen later wordt hij uitgeroepen tot soeverein...

Lees meer