‘De kersenoogst is dit jaar goed uitgevallen,’ meldde het Polygoonjournaal in de zomer van 1942. Aan kersen geen gebrek in de tijd dat de Jodendeportaties in Nederland begonnen. Het is altijd weer schokkend om te constateren dat het dagelijks leven in bezet Nederland gewoon doorging terwijl de jacht op bijna 140.000 medeburgers was geopend.
Terwijl veel historici inmiddels zijn uitgepraat over het dagelijks leven in oorlogstijd, hebben documentairemakers en dvd-uitgevers het onderwerp nog maar net ontdekt. Het tv-programma Andere Tijden liep voorop met de lange uitzending zes jaar geleden van door amateurs gemaakte filmbeelden in de oorlog (‘WO 2 in amateurfilm. Het leven ging door’). Naast gezellige scènes, zoals van een ‘boerenkoolfuif’, bevatte de uitzending schokkende beelden van de deportatie van een Joods gezin in Leeuwarden. Als de gezinsleden uit beeld lopen, zwaaien ze nog even naar de achterblijvers.
Ook in de afgelopen winter uitgezonden remake van Loe de Jongs serie De Oorlog ging het de makers, onder de eindredactie van Ad van Liempt, om ‘een indringend beeld van wat die oorlog in het dagelijks leven van “gewone mensen” betekende’. Dat dit onderwerp nu pas aan bod komt in tv-series en dvd-uitgaven, bevestigt Van Liempts opmerking dat er ‘een kleilaag [zit] tussen wetenschap en publiek’.
Door de blik op het dagelijks leven te richten, komen dvd-samenstellers automatisch terecht bij de grootste bron op dit gebied: de wekelijkse bioscoopjournaals. Thomas Leeflang stelt in zijn boek Verboden voor Joden. De bioscoop in de oorlog (2009) dat het bioscoopjournaal na mei 1940 snel ‘een doorgeefluik van nazipropaganda’ werd. Die opvatting klopt als de term ‘nazipropaganda’ breed wordt geïnterpreteerd: zeker in de begintijd ging het de Duitse bezetter niet om scherpe politieke propaganda, maar om het beeld dat ondanks de bezetting alles bij het oude bleef.
De bioscoopjournaals leverden daaraan inderdaad een belangrijke bijdrage. Alsof er niets aan de hand was bleven ze verslag doen van Elfstedentochten, de geboorte van lammetjes, de presentatie van de nieuwe mode en de komst van het badseizoen. Ook kwam Sinterklaas in de oorlogsjaren gewoon weer naar Nederland.
Een indruk van deze ‘normaalheidsdrang’ geeft de dvd ‘1940-1945. Het leven tijdens de oorlogsjaren’, die deel uitmaakt van de vijf dvd’s tellende box Beeld van Nederland. Oorlog en vrede. De goed gekozen historische fragmenten worden toegelicht door een voice-over, die concludeert dat de bioscoopjournaals in de oorlog het vertrouwde beeld van Nederland schetsen, namelijk dat van ‘een idyllisch landje met een nijvere bevolking’.
Gemakzuchtiger is de dvd-serie In de Tweede Wereldoorlog, die de oorlog en de nasleep ervan in steden en regio’s behandelt. Tot nu toe verscheen een tiental dvd’s, onder meer over Amsterdam, Nijmegen, Rotterdam, Arnhem en Haarlem. In potentie is de reeks bijna onuitputtelijk. Het procedé is simpel: plak fragmenten uit bioscoopjournaals aan elkaar en klaar is Kees. Geen voice-over, geen context.
Maar zelfs dan kan de kijker worden verrast. Uit een fragment uit 1948 op de dvd over Amsterdam blijkt dat Loe de Jong het toen net opgerichte RIOD van tijdelijke aard achtte. Als de ‘tienduizenden boeken’ waren gecatalogiseerd, het opstellen van de ‘erelijst gevallenen’ klaar was, en de vele oorlogsdocumenten waren bestudeerd, zat volgens De Jong het werk erop.
Veelzeggend voor de verhouding vijf jaar na de oorlog tussen Nederlandse Joden en niet-Joden is het Polygoonfragment uit 1950 over de onthulling van het Joods Dankbaarheidsmonument op het Amsterdamse Weesperplein. Op de achtergrond is de Grote Synagoge te zien, waarvan het interieur in het laatste oorlogsjaar door naar brandhout zoekende Amsterdammers werd gesloopt. ‘Hun bedehuis staat er nog, maar het is zwaar gehavend,’ zegt de commentaarstem over de Joodse gemeenschap en de synagoge. Beelden van ingegooide ruiten en de haveloze staat van het gebouw illustreren zijn woorden.
Joodse dankbaarheid en een vervallen synagoge: het besef dat niet-Joods Nederland een schuld had bij de Joodse gemeenschap was in 1950 nog niet doorgebroken. Daar was in 1965 Jacques Pressers Ondergang voor nodig.
Dvd-box Beeld van Nederland. Oorlog en vrede
VTC Media, € 34,99
Dvd-serie In de Tweede Wereldoorlog
A.W. Bruna, tussen € 10,00 en € 15,00
Dit artikel is exclusief voor abonnees
