Erik-Jan Zürcher is hoogleraar Turkse talen en culturen aan de Universiteit Leiden. Als Turkije-deskundige is hij regelmatig te gast in televisie- en radioprogramma’s. Naar aanleiding van de mislukte staatsgreep afgelopen juli, sprak Historisch Nieuwsblad met Zürcher over historische coups in het land. ‘De mislukte staatsgrepen in Turkije werden maar door een klein deel van het leger gesteund.’
Welke coup uit de Turkse geschiedenis heeft de meeste invloed gehad op de huidige Turkse samenleving?
‘Dat is zeker de staatsgreep van 1980. Het leger heeft toen een nieuwe grondwet en een geheel nieuw politiek systeem ingevoerd. Deze veranderingen zijn nog steeds van kracht in Turkije en de Turken hebben er nog dagelijks mee te maken.’
Wat zijn de verschillen en overeenkomsten tussen de laatste coup en voorgaande staatsgrepen?
‘De juli-coup is niet door het leger als zodanig gepleegd. En daarom lijkt deze staatsgreep het meest op de coup uit 1960. Dat was ook een staatsgreep door een netwerk van officieren in het leger, waarachter het leger zich pas naderhand heeft geschaard. Je kunt onderscheid maken tussen staatsgrepen die door het leger zijn gepleegd volgens hun eigen hiërarchische structuur (wat gebeurd is in ‘71, ‘80 en ‘97), en er zijn coups die wel vanuit het leger komen maar tegen de hiërarchische structuur ingaan. De mislukte coups, zowel de laatste als die in 1962 en 1963, werden maar door een klein deel van het leger gesteund.’
‘De mislukte coups in Turkije werden maar door een klein deel van het leger gesteund’
Dus de coup van afgelopen juli was niet de eerste mislukte coup in Turkije?
‘Nee, zeker niet. Aan het begin van de jaren ’60 werden er twee staatsgrepen gepleegd door een groep linkse militairen onder leiding van kolonel Talat Aydemir. Deze zijn beide vrij gemakkelijk onderdrukt. En in 1971 is er een staatsgreep “onder memorandum” gepleegd, om te voorkomen dat een aantal linkse officieren een coup zou plegen.’
Waarom is de coup in juli mislukt?
‘Het was een uitgesproken klunzige coup met een klungelige organisatie. De coupplegers hadden absoluut niet voldoende zeker gesteld dat ze de media in handen hadden en ze hebben er niet voor gezorgd dat ze de politieke leiders, zoals Erdogan, konden isoleren. Erdogan kon weer in contact komen met de buitenwereld en zijn volgelingen oproepen de straat op te gaan. Bij een goede coup had Erdogan zijn volgelingen nooit kunnen bereiken.’
‘De volgelingen van Erdogan hebben veel meer met Atatürk als bevrijdingsheld dan als hervormer’
Erdogan kan op veel steun van de Turkse bevolking rekenen. Bij eerdere coups stond de bevolking niet zo achter de leider. Hoe komt het dat het nu zo anders is?
‘Bij de vorige coups hebben de Turken niet de kans gekregen om zich te laten horen zoals ze dat nu hebben gedaan. De macht werd ’s nachts overgenomen door het leger en tegen de tijd dat de Turken wakker werden had het leger alles al onder controle. Dat betekent niet dat de bevolking bij vroegere coups meer voor of tegen was. Het tijdstip waarop de afgelopen staatsgreep plaatsvond was heel vreemd: negen uur ‘s avonds, iedereen was dus nog wakker.’
Wat denkt u over de lange termijngevolgen van de laatste, mislukte coup?
‘Ik denk dat deze staatgreep wordt aangegrepen om wijzigingen aan te brengen in het huidige politieke systeem, dat Erdogan en de kring om hem heen dit zullen gebruiken om meer bevoegdheden te krijgen en een meer autoritair systeem te vestigen.’
‘Het is natuurlijk waar dat lang niet alleen Erdogans aanhangers zich tegen deze coup hebben verzet, de overgrote meerderheid van de Turkse bevolking was ertegen. Maar Erdogan en de zijnen zullen deze coup gebruiken om Turkije meer in de richting te duwen die zij willen. Dus een staat waarin de president, min of meer net zoals in Rusland, het alleen voor het zeggen heeft.’
‘Bij de vorige coups hebben de Turken niet de kans gekregen om zich te laten horen zoals ze dat nu hebben gedaan’
Het is niet de eerste keer dat één persoon de macht heeft in Turkije, Atatürk ging Erdogan voor. Hoe verhoudt Erdogan zich tot Atatürk?
‘Voor alle Turken is Atatürk de vader des vaderlands, de grondlegger van de Republiek. Maar Erdogan, net zoals alle religieuze conservatieven in Turkije, is wel selectief in wat hij van Atatürk waardeert. Hij ziet hem vooral als de leider van de onafhankelijkheidsstrijd, de man die gezorgd heeft dat Turkije na de Eerste Wereldoorlog niet van de kaart verdween. Turkse aanhangers van Erdogan zien Atatürk als nationale bevrijdingsheld, maar ze hebben eigenlijk heel weinig op met Atatürk de hervormer, de man die Turkije gemoderniseerd heeft en de secularisering heeft ingevoerd. Deze Turken vereren Atatürk, maar selectief.’
‘De laatste twee jaar is een ontwikkeling te zien in Turkije dat Erdogan en Atatürk naast elkaar worden gezet. Waar vroeger altijd een portret van Atatürk in een kantoor hing, hangt nu vaak ook een portret van Erdogan. Op de grote demonstraties zie je enorme spandoeken met Atatürk, maar even grote spandoeken met Erdogan. Dat geeft de boodschap “Turkije is het werk van twee grote mannen”.’
‘De positie van Erdogan is op het moment onaantastbaar’
Verdwijnt het kemalisme, de nalatenschap van Atatürk, langzaam uit Turkije?
‘Dat geldt denk ik wel als je kijkt naar de modernisering en de secularisering van het land. Atatürk blijft waarschijnlijk de nationale held die Turkije gered heeft, daar zal Erdogan waarschijnlijk ook niet aan tornen. Wel is het mogelijk dat Atatürks secularisering steeds meer ondermijnd wordt. Het ideaalbeeld van Erdogan en de zijnen is toch een islamitisch Turkije. Atatürk wilde dit juist helemaal niet: hij wilde de rol van religie uitbannen omdat hij ervan overtuigd was dat die de moderniteit afremde.’
Er werd gedacht dat na 1997 een couppoging niet meer zou voorkomen in Turkije, omdat de macht van het leger ernstig was verzwakt. Denkt u dat er in de nabije toekomst kans bestaat op nog een couppoging?
‘Nee. Ik denk dat het leger nu dermate onder controle is gebracht, en in verwarring en chaos is gedompeld, dat die kans is uitgesloten. Meer dan tienduizend militairen zijn opgepakt, onder wie veel belangrijke officieren, dus de kans dat het leger op korte termijn een coup kan plegen is onwaarschijnlijk. De positie van Erdogan in Turkije is op het moment onaantastbaar.’
Afbeelding: Soldaten sluiten een straat in Ankara af na de staatsgreep, september 1980.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
