De Arabische Lente is vaak vergeleken met de revolutie van 1848 in Europa. Ook toen verspreidde het vuur van de democratisering zich van het ene land naar het andere. En ook toen was de uitkomst niet louter positief – historici spreken soms van de ‘mislukte’ revolutie van 1848. Maar Jeroen van Zanten, docent Nederlandse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, ziet meer verschillen dan overeenkomsten.
Van Zanten: ‘De parallel tussen de Arabische Lente en “1848” zit ’m vooral in de demografische en sociaal-economische achtergrond. De Arabische landen hebben een jonge bevolking, die met uitzichtloosheid kampt en teleurgesteld is in de machthebbers. Iets soortgelijks was in de jaren 1840 in Europa aan de hand. Veel regeringen maakten zich schuldig aan financieel wanbeheer. Koning Willem I liet Nederland achter met een schuld van ongeveer 180 procent van het bruto binnenlands product, en in Frankrijk was het niet veel beter. Toen in 1845 een aardappelziekte uitbrak, kwamen overheden in acute problemen. Een jonge generatie van juristen en goedgeschoolde, politiek bewuste arbeiders eiste verandering.
Maar de revolutie van 1848 was ook een onderdeel van een langere, geleidelijke ontwikkeling naar moderniteit, die begon in 1789. De Franse Revolutie is door Napoleon gekaapt en genormaliseerd. Na de Restauratie brak in 1830 opnieuw een revolutie uit in Parijs, die samenhing met de emancipatie van de middenklasse. De revolutie van 1848 had een protosocialistisch karakter: het ging toen om de rechten van de lagere klassen.
In zekere zin was “1848” inderdaad een mislukte revolutie. Veel liberale concessies die de Europese machthebbers toen deden, werden in de jaren erna teruggedraaid. In Frankrijk werd een neef van Napoleon Bonaparte tot president gekozen en hij liet zich in 1852 tot keizer Napoleon III kronen. In het Habsburgse Rijk kwam Frans Jozef I op de keizerstroon en ook hij probeerde zijn absolute macht en de eenheid van zijn multi-etnische rijk te bewaren. Verschillende liberale hervormingen, bijvoorbeeld op het gebied van godsdienstvrijheid, draaide hij terug. Hetzelfde deden de vorsten in Duitsland.
Toch was de revolutie van 1848 niet voor niets geweest. In heel Europa was het politieke primaat bij de parlementen komen te liggen. In het Habsburgse Rijk kregen nationale minderheden langzaamaan meer rechten. Je moet de revolutie van 1848 zien als een venster dat werd geopend en dat nooit weer helemaal kon worden gesloten. De geest was uit de fles.
Wie optimistisch is, zou kunnen zeggen dat dit ook geldt voor de Arabische Lente. Ook in Egypte en Tunesië worden prille democratische hervormingen in de kiem gesmoord door nieuwe en oude machthebbers, maar misschien laat hier eveneens de geest zich niet meer helemaal terug in de fles duwen.
Er zijn echter elementen die een vergelijking van de huidige Arabische wereld met het Europa van 1848 erg lastig maken. Destijds hadden de aanhangers van de revolutie een duidelijke agenda: uitbreiding van het kiesrecht en – vooral in de Duitse en Habsburgse landen – nationalisme. Bovendien waren het relatief homogene groepen. Zo sloten de katholieke geestelijkheid en de liberalen in België, Oostenrijk en Frankrijk verbonden.
Marx en Engels schreven in het Communistisch Manifest: “Er waart een spook door Europa.” Maar in landen als Egypte en Syrië zijn meerdere spoken: democraten, islamisten, militaire gelukzoekers en aanhangers van het oude regime, die vaak behoren tot een religieuze of etnische minderheid. Te veel groepen hebben belang bij het mislukken van de revolutie of proberen zich de omwenteling toe te eigenen.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
