Home Elie Luzac (1721-1796). Boekverkoper van de Verlichting

Elie Luzac (1721-1796). Boekverkoper van de Verlichting

  • Gepubliceerd op: 16 februari 2006
  • Laatste update 07 apr 2020
  • Auteur:
    Geertje Dekkers
  • 3 minuten leestijd

698 p. Uitgeverij Vantilt, euro 39,90
Elie Luzac (1721-1796) was jurist, publicist en boekhandelaar met een goede neus voor schandalen. Als jonge boekverkoper in Leiden gaf hij een werk uit dat berucht zou worden: L’homme machine van Julien d’Offray de la Mettrie (1747). Deze Franse arts betoogde dat de geest, net als het lichaam, onderworpen was aan de mechanistische wetten van oorzaak en gevolg, en dat het strikte onderscheid tussen lichaam en geest onhoudbaar was.


Dat standpunt was atheïstisch, vond de kerkenraad van de Waalse kerk in Leiden – waartoe Luzac behoorde – en men nam de eerste oplage in beslag. De gecommitteerde Raden van Holland verboden het boek zelfs en legden Luzac een boete op van 2000 gulden. Luzac liet zich daar niet door weerhouden. Kort na de publicatie van L’homme machine schreef hij een stuk ter verdediging van de vrijheid van meningsuiting: Essai sur la liberté de produire ses sentimens (1749). Zijn leven lang zou hij die vrijheid fel blijven verdedigen. 
           
Ook later in de eeuw zou Luzac oog blijken te hebben voor de belangrijke discussies van zijn tijd. ‘Boekverkoper van de Verlichting’ noemt Rietje van Vliet hem in haar gedetailleerde dissertatie, waarin ze zijn carrière als boekhandelaar nauwgezet volgt. Inderdaad gaf Luzac boeken uit op alle terreinen die de Verlichting bestreek: newtoniaanse natuurfilosofie, moraalfilosofie, natuurrecht en politiek. 
           
Ook drukte hij verschillende verlichte tijdschriften die een internationaal publiek op de hoogte moesten houden van het nieuws in de Republiek der Letteren. Een van die tijdschriften was de Bibliothèque impartiale (1750-1758), die voor een groot deel werd volgeschreven door Jean-Henri-Samuel Formey, secretaris van de Berlijnse Academie van Wetenschappen en daarmee een sleutelfiguur in geletterd Europa. 
           
Misschien was het daaraan te danken dat Luzac rond 1750 werd voorgedragen als drukker van de Georg-August Universität in Göttingen. Een dergelijke voordracht was niet ongebruikelijk: sinds de zeventiende eeuw hadden Nederlandse boekhandelaren en drukkers zich vaak gevestigd in de Duitse landen, waar een tekort bestond aan deze vaklieden. Luzac kreeg een privilege als universiteitsdrukker en de universiteitsbibliotheek van Göttingen en de hofbibliotheek van Hannover zouden voortaan alleen bij hem boeken kopen. 
           
Ondanks die voorrechten werd de onderneming van Luzac geen succes. Hij had te weinig boeken op voorraad en vroeg te hoge prijzen, vonden de Göttinger geleerden. Bovendien begon Luzac geen eigen drukkerij, maar maakte hij gebruik van de diensten van een drukker uit Göttingen over wie al eerder klachten waren ingediend. 
           
De onenigheid tussen Luzac en de universiteit leidde zelfs tot rechtszaken en na een paar jaar besloot Luzac de hele zaak op te geven. Daarmee paste hij in een trend, betoogt Van Vliet: halverwege de achttiende eeuw waren er in de Duitse landen genoeg drukker-boekverkopers om de markt te voorzien en raakte de rol van de Nederlanders uitgespeeld. Cultureel en politiek speelden de Noordelijke Nederlanden in het algemeen niet meer de voortrekkersrol die ze in de zeventiende eeuw hadden vervuld. In de Republiek leidde dat tot een gevoel van verval en politieke onrust. 
           
Veel verlichte denkers gaven de stadhouders Willem IV en Willem V de schuld van de (vermeende) problemen. Luzac was echter orangist. Naarmate de onrust in de Nederlanden toenam, wijdde hij zich steeds meer aan de politiek. Luzac werd een belangrijk woordvoerder van de orangisten die kort voor zijn dood de strijd verloren: in de winter van 1794-1795 vielen de Fransen de Republiek binnen en verjoegen de stadhouder. Intussen was Luzac het zicht op de boekenmarkt grotendeels kwijtgeraakt. Bij zijn dood in 1796 bestond zijn fonds voor een groot deel uit onverkoopbare boeken. 
           
In haar voornamelijk boekhistorische dissertatie onderscheidt Van Vliet Luzac de boekhandelaar en Luzac de publicist, waarbij ze de nadruk legt op de eerste. Vooral voor de laatste decennia van zijn leven, waarin Luzac zijn boekhandel in dienst stelde van zijn politieke idealen, is dit onderscheid echter enigszins kunstmatig. Zoals Van Vliet zelf al in haar nawoord schrijft, verdienen de geschriften van Luzac meer aandacht dan ze in deze – al zeer uitgebreide studie – hebben gekregen.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Nieuwste berichten

New Yorkse politie neemt vingerafdruk van Duitser in 1917 als deel van de Alien Enemies Act
New Yorkse politie neemt vingerafdruk van Duitser in 1917 als deel van de Alien Enemies Act
Interview

Waarom Trump zich beroept op een 200 jaar oude wet om Venezolanen uit te zetten

De Verenigde Staten zetten honderden immigranten op het vliegtuig naar El Salvador, waar zij zonder proces in een gruwelijke gevangenis worden geïnterneerd. Trump gebruikt daarvoor de omstreden Alien Enemies Act, een wet uit 1798. Die was oorspronkelijk bedoeld om vijandelijke buitenlanders uit te zetten in tijden van oorlog, maar werd in de Eerste Wereldoorlog al...

Lees meer
De Nationale Dodenherdenking in 2014
De Nationale Dodenherdenking in 2014
Recensie

Herdenking van de Tweede Wereldoorlog is al tachtig jaar gevoelig

In 2001 opende Chris van der Heijden zijn ophefmakende boek Grijs verleden. Nederland en de Tweede Wereldoorlog met de even briljante als provocatieve zinnen: ‘Eerst was er de oorlog, daarna het verhaal van die oorlog. De oorlog was erg, maar het verhaal maakte de oorlog nog erger’. Deze zinnen schoten me te binnen, al lezend...

Lees meer
Prins Bernhard krijgt uitleg over de bewapening van de Northrop NF-5 op vliegbasis Gilze-Rijen
Prins Bernhard krijgt uitleg over de bewapening van de Northrop NF-5 op vliegbasis Gilze-Rijen
Onderzoek

Onderzoekscommissie wilde bewust niet weten hoe corrupt prins Bernhard daadwerkelijk was

De commissie die moest uitzoeken of prins Bernhard smeergeld aannam van Amerikaanse vliegtuigbouwbouwers, heeft haar werk niet goed gedaan. Dat concludeert historicus Philip Dröge in Historisch Nieuwsblad. Dröge baseert zich op het onlangs geopenbaarde archief van de toenmalige secretaris, Ad Geelhoed. De commissie had sterke aanwijzingen dat de prins nog corrupter was dan gedacht, maar...

Lees meer
Pius IX latere leeftijd
Pius IX latere leeftijd
Interview

Zieke paus Franciscus herinnert aan een paus die de macht verloor, maar zielen won

De wankele gezondheid van paus Franciscus is al wekenlang wereldnieuws. Waarom? Historicus Jeroen Koch vertelt hoe Franciscus’ verre voorganger paus Pius IX er in de negentiende eeuw in slaagde om van het Vaticaan een symbolisch en mythisch instituut te maken, in een tijd waarin de paus juist zijn wereldlijke macht verloor. Jeroen Koch, die samen...

Lees meer